ОЮУН САНААНЫ ОН ЦАГИЙН ХҮРДЭН

Уран бүтээлчийнхээ хувьд Г.Мэнд-Ооёо нүүдэлчин монголчуудын яруу найргийг дэлхийн өв санд тодорхой байр эзлүүлэх, сурталчилан таниулахад бие сэтгэл, бүтээлч үйл ажиллагаагаа зориулж яваа найрагч юм. Тиймээс ч өөрийн бичсэн нүүдэлчин ахуй, бага нас, монголчуудын зан сэтгэхүйн өвөрмөц уламжлалын аястай шүлгүүдээ багцалж “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээх ном 2002 онд бүтээсэн байдаг. Эл номд “Он цагийн хүрд” шүлэг нь дахин хэвлэгдсэн нь цаг хугацааны асуудлыг төдийгүй, сэдэв туурвил зүйн хувьд монгол ахуйн сэтгэлгээг тодорхой илтгэсэн бүтээл гэж үзэхэд хүргэдэг. Тийм болохоор зүгээр нэг цаг хугацааны асуудлыг дэвшүүлээд зогсохгүй нүүдэлчин малчдын байгалийн үзэмжтэй холбож он цагийн мөн чанарыг авч үзсэнээрээ дүрслэлийн олзлол хийгээд уран чадварын хувьд өвөрмөц болсон юм.

Бадаг бүрт “Өвсний шүүдэр хурын шимийг хөхөж ханаад”, “Цэцгийн баланд эрвээхэй шандаж биесийг хөөцөлдөөд” эсхүл “Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд” гэх зэргээр улирлын төдийгүй орчлонгийн эргэх хүрдэнг урнаар тоочин

“Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч

Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцгэнэх үес

Цэргээс буусан залуу болзоот хүндээ зориод

Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисэн ирнэм

Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд

Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд

Амьтай болгон гүм болж хайртай хосод найр тавиад

Айл саахалтаар хуримын урилга тарааж он цаг яарсаар нисч одном” гэсэнд цэргээс халагдсан бус буусан гэж цаг хугацааны “нэр томъёогоор” буюу уянгын мэдрэмжээр хамаатуулан тохож, зуны дэлгэр цагт дөнгөж цэргээс буугаад цэвцгэр шаргаараа хатируулан аанай л он цагийн гэрч болсон “болзоот” бүсгүйдээ очин намар нь хуримаа хийх тэр агшинд он цаг яарсаар нисч одох ажээ.

Ер нь түүний бүтээлд яруу найрагчийн дотоод мэдрэхүйн торгон агшинг буулгасан аяс сэтгэхүй ажиглагддаг. Жишээлэхэд нэгэн шүлэгт нь яруу найрагчийн билгийн нүд, сэрэхүйн онгодоор олзолсон цаг хугацааны нэгээхэн агшин амьдралын хором бүрийг гийгүүлдэг гэж уншигч, өргөн олны сэтгэлийн хойморт дэвшүүлсэн нь бий. Үүгээрээ яруу найргийн хүн бүрийн сэтгэлийн дайдад булталзах яруу уянгыг үгийн цэц, ухааны цараагаар амилуулснаараа ухаарал бясалгалын агуулгаа тодотгодог. Аливаа хувь хүн, улс орон, дэлхий нийтээрээ цаг хугацаа ямар их үнэ цэнтэйг мэднэ. Үүнийг сурган давтах бус яруу найргийн хэлээр “он цаг нисэн нисэн ирнэм”, “он цаг нисэн нисэн одном” гэсэн уянгын давталт бүхий оновчтой үгээр сануулсан нь тарни мэт цээжинд хадааширч хүмүүсийн зүрхэнд хоногших хувь тавиланг олсон юм. Нөгөө талаар нүүдэлчдийн яруу найраг, улс үндэстний хувь заяа цаг хугацаа ашиглалтанд хамаатай, нийгмийн бүтээмжид илүү хамааралтай гэсэн санааг ч хөндсөн гэж болно. Орчлонгийн он цагийн хүрдэнг өөрийн оюун санааны цаг хугацаа болгож чадаж гэмээнэ хувь хүн бие хүн болж төлөвшдөгийг, аливаа мөн чанарын эцсийн үр дүн түүгээр хэмжигдэггийг сурган суяж хэлсэн юм.

“Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлэн

Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисч одном” гэж цаг хугацааны залгамжлалыг илүү бодтой, өнгөрсөн ба ирээдүйн холбоосоор гаргахдаа

“Энгүй сансарт байгуулах дэн буудлын төслийг бодож

Эсэргэн цагийг яаран зорьсоор он цаг нисч одном” хэмээн гараг эрхэст шилжин суурьших хүн төрөлхтний хэтийн санаа зорилго, ирээдүйн цаг хугацааны өмнө буйгаар хийсвэрлэн буулгаж

“Эргэх орчлонгийн жам зүрхэнд хөндүүр авчирч

Эхийнхээ өтөлснийг гэмшин харахуй он цаг нисч одном” гэсэн ухаарсан, хүн бүхэнд урнаар сануулсан энгийн атлаа эгэлгүй гүн ухааны мөн чанарыг дэвшүүсэн нь бас бий.

Орон зай, цаг хугацааны асуудал уран зохиол, ялангуяа яруу найрагчийн оюун санаанд өвөрмөц хэлбэрээр, хэтэрхий хийсвэр байдлаар тусгагддаг гүн ухааны ойлголт байдаг. Хавар цагийн зэрэглээнд уул толгод дуниартаж байгаль дэлхийтэйгээ илүү садансдагийг “Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад” гэж Д.Нацагдоржийн урнаар тоочих яруу хэллэг, сэтгэлгээний уламжлалаар шүлэглэж найман мөр, арван хоёр бадаг шүлгийнхээ шадын эхэн ба эцэст “он цаг яаран нисч ирнэм”, “он цаг яарсаар нисч одном” гэсэн уянгын давталтаар бадаг болон шадын сүүл хашиж шүлэглэсэн байна.

Жилийн дөрвөн улирал, өглөө эртийн үүр, өнө холын ирээдүй, өнгөрсөн хойчийн үе гээд цаг хугацааны бүхий л асуудлыг хамран дүрслэхдээ “Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм” гэж бичсэн нь хүн бүр өөрийн хийх ёстой, мэдэх ёстой, суралцах ёстой зүйлүүдээ өөр өөрийн цаг хугацаанд нь л амжиж бүтээхгүй юм бол дараагийн юмсын он цаг ирэхэд бие болоод сэтгэл зүйн бэлтгэлгүй байж болохгүй гэдгийг сурган сануулсных юм. Ерөөсөө аливаа юмс үзэгдэл өөр өөрийн цаг хугацааны хувь тавилантай байдаг гэдгийг онцолж хэлсэн гэж дүгнэж болно. Жишээ нь хүнд сурч боловсрох хугацаа, тэр завсраа мэдлэгээ гүнзгийрүүлэн бататгах, түүнийгээ тухайн салбар, улс нийгэмдээ хувь нэмэр оруулах гээд бүхий л зүйл цаг хугацааны хүрээнд захирагдаж явах ёстой. Ингэхгүй бол эцсийн үр дүн өөрөө гарч чадахгүйд хүрэх юм.

Үдэш шөнө дүл болж буйг “Өрхний хошуу эргэж шөнийн зүүг заахад” гэж дүрсэлсэн нь өрх хошуулдан татаж одод тооноор инэвэлзэх тэр агшинд өрхний хошуу шөнийн зүүг буюу арван хоёр цагт хандаж буй нь гэр, сууцаа ямагт урагш харуулж барьдаг монгол ахуйн уламжлалт ойлголттой холбоотой сэтгэмж болой.

“Ээжийнхээ дээлийг нөмрөөд үлгэр сонсох багачуудын дэргэд

Эртээ урьдын цагт гэсээр он цаг нисэн ирнэм” гэж амьдралын хэв маяг, монгол ахуйн зан байдалтай нийцүүлэн дүрсэлсэн нь өгүүлэмжийн шийдлийн хувьд содон бөгөөд оновчтой болсон байна. Энэ бол наяад оны уран бүтээлчдээс анхлан “Бодлын шувуу” түүврээ 1980 онд гаргаад 1982 онд бичсэн шүлэг бөгөөд одоогоос хорин хэдэн жилийн тэртээ бичигдсэн гэхэд утга дүрслэл сайтай, гүн агуулга, гүнзгий санаатай шүлэг болсон нь найрагчийн туурвил зүйн өсөлт, уран чадварын тод илэрхийлэл болдог. Тийм ч учраас эл шүлгийн санааг Данзангийн Нямсүрэн нэлээд гүнзгийрүүлж бичсэн байдаг билээ. Энэ тухай нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар “Сарны шүлэгч буюу Гомбожавын Мэнд-Ооёо” хөрөгтөө “Тэр үед бидний гол удирдагч нь Г.Мэнд-Ооёо, оюун санааны лидер нь Д.Цогт байсан юм” гээд Г.Мэнд-Ооёогийн “Нээхийн утган хэлхээ”, “Он цагийн хүрд” шүлэг нь Д.Нямсүрэнгийн яруу найргийн замыг зааж өгсөн бөгөөд “Дөрвөн цаг”, “Ирж яваа цаг” зэрэг олон шүлэг нь цөм тэдгээрээс санаа эхэлж авсан юм. “Он цагийн хүрд” шүлэг нь наяад оны найргийн өнгө аяс, мэдрэхүй, хэмнэл дүрслэл, гоо зүйг эхэлж тодорхойлсон юм” хэмээн үнэлж “Гал багийн ерөнхий аяс, өнгө мэдрэмжийг тунхагласан, Г.Мэнд-Ооёо бол сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд нээсэн” гэж дүгнэсэн байдаг. Энэ бүхэн найрагчийн санааны эх үүсвэрийн үнэ цэн, мэдрэмжийн торгон ир, авъяасын илрэл зэргийг бахадсан томоохон үнэлэлт гэж болно. Шүлгийн эцэст санаагаа багцлан цаг хугацаа байгалийн бүхий л зүй тогтолтой шалтгаант хийгээд урвуу хамааралтайг

“Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж

Навчилж цэцэглэж хагдарч хуучрах жам хэлхэж” хэмээн тодотгож

“Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир

Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм” гэж урнаар өчөөд оюун санааны орон цагийг өөрийн болгож хийж бүтээж чадаагүй хэн бүрийг оноосон цаг хугацаа, хувь тавилан эгүүлээд “байцаан лавладаг” гэсэн санаагаа шашины ойлголт, уламжлалт сэтгэмжээр баяжуулан

“Өгөх насаа тээж ирээд өнгөрч элснийг буцааж аваад

Өглөг хишиг эдлүүлж хүртээснээ эргүүлж шалаад” хэмээн энгийнээр гаргалгаа хийж

“Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод бусдад тустайг

Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисч одном” гэсэн ухаарлын, сургаалийн, бясалгал бодролын санааг зангидан өгүүлэн төгсгөсөн байдаг. Ийнхүү дөрвөн улирал, байгалийн гоо үзэмж, монгол ахуйн дүрслэлтэй цаг хугацаа, түүний үнэтэй хором агшиныг уран сайхны нээлтийн түвшинд дүрслэн үзүүлснээрээ “Он цагийн хүрд” шүлэг жинхэнэ огторгуйн, оюун санааны “Он цагийн хүрд” болж чадсан чанарын үзүүлэлттэй, ухаарал, бясалгалын намуун аястай болсон байна. Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн эл шүлэг бол түүний залуу идэр ахуйдаа орчлонгийн зүй тогтол, учир шалтгаан, цаг хугацааны мөн чанарыг эрт олж харсан, басхүү утга уянгын нарийн өгүүлэмжээр цогцлоосноороо санааны эрэл, дүрслэлийн уран чадвар бүхий хамгийн шилдэг бүтээлийн нэгэнд зүй ёсоор тооцогдох цаг хугацаа, оюун санааны хувь тавиланг олсон юм.

Утга зохиол судлагч, шүүмжлэгч Д.Цэвээндорж

Доктор (Ph.D), дэд проф.