МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРАГ ДАХЬ СЭТГЭЛИЙН ТОЛЬ БУЮУ “ШҮЛГИЙН ДУНДААС ЗУРАГ ТОДРОХ ЁСНЫ ҮЛГЭР”

Хэлбичгийн ухааны доктор (Ph.D.) Я.Ганбаатар


Чанд хатуу шүүлтүүрээр шүүж үзвэл өнөөдрийн Монголын яруу найргийн ертөнцөд Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Б.Лхагвасүрэн, Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо нарыг эхний тавд дурдмаар байдаг юм. Хэн хэнийг та хуруу даран тоолох вэ? гэж асуувал тэр шүү дээ. Зарим хүн үүнтэй санал нийлэхгүй нь мэдээж. Гэвч энэ бол байх л зүйл. Яагаад гэвэл энэ бол зөвхөн нэг л хүний үзэл бодол, хүн бүхэн өөр өөрийн үзэл бодлоо энэ мэтээр илэрхийлж болно. Жишээ нь Г.Аюурзана өөрийн үзэл дүгнэлтээрээ өөр таван хүний нэрийг дурдсан байдаг. Утга зохиолын судлаач шинжээч, мэргэжлийн хүний хийсэн энэ мэт үнэлэлт дүгнэлт багцаатай байх нь мэдээж. Нийт Монголын бүх үеийн яруу найргийн энгээр авч үзэх юм бол эдэн дээр ноён хутагт Данзанравжаа яах аргагүй нэмэгдэнэ, бас В.Инжиннаш, Д.Пүрэвдорж, О.Дашбалбар... нар нэмэгдэнэ.

Дашдоржийн Нацагдорж монголын яруу найрагт эртний сонгодог шинж чанарыг орчин үеийн шинж төрхтэй хослуулсан бол Бэгзийн Явуухулан яруу найргийг өнгөц магтаалын өнгө аясаас сэтгэлийн гүн рүү алхам хийсэн, Бавуугийн Лхагвасүрэн үгийн урлаг талаас нь яруу тансаг болгосон гэж үнэлэгддэг билээ. Тэгвэл Данзангийн Нямсүрэнг үнэхээр гайхамшигтай шүлэгч, монголын сүүлчийн жинхэнэ сонгодог яруу найрагч байжээ гэж дүгнэхэд хэтрүүлсэн болохгүй ээ. Түүний уран бүтээл тэр чигээрээ гүн ухаан, тэр тусмаа дорнын гүн ухаан-нүүдэлчин ард түмний уламжлалт гүн ухааны охь шим мөн.
Энэ удаа би Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээлийн талаар бодол саналаа хэлэхийг зорилоо. Гэхдээ түүний яруу найрагт дорно дахины сонгодог яруу найргийн нэг үндсэн шинж чанар шингэсэн байгааг олж харснаа товч дурдах гэсэн юм аа. Тэр бол яруу найргийн нүдэнд үзэгдэх, бүр тодотговол сэтгэлийн толинд үзэгдэх тэр шинж чанар бусдынхаас илүү тод, онцгой туссан байдгаараа ялгарч байна. Энэ нь эртний дорно дахины сонгодог яруу найргийн онолын нэг гол тодорхойлолт болох “Шүлгийн дундаас зураг тодормуй” хэмээх тэр шинж юм.

Ер нь дорно дахины яруу найраг, уран зураг, дуу хөгжим гурав салшгүй холбоотой үүсч, хөгжиж ирсэн агаад бийрийн үзүүрээс өнгө будгийн амин дэмээр амилан мэндэлсэн нэгэн гайхамшигт уран зургийн дээр жигүүрт үгийн увидсаар төрсөн бадаг шүлэг тэрлэн дурайлгаад түүнийгээ уншихуйяа сэтгэлд яруу аялгуу эгшиглэн дуурьсах мэт болж, нэгэн цогц урлагийн төгс бүтээл туурвил мэндэлдэг байна.

Хэдийгээр монголын яруу найрагт ийм арга хэлбэр төдийлөн нэвтэрч дэлгэрээгүй боловч шүүрдэн шигшин үзэхүл эл сонгодог арга барилд яв цав нийцэх шүлэг найраг манайд байгааг бид олж харж болно. Өнөө цагийн монголын яруу найрагчдын дотроос Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээл энэ мэт уран зураг, яруу найраг хоёрыг нэг дор цогцлоох хос ёсны цогц бүтээл болсон байдгаараа онцгойрон ялгарч байна.

Орой сар хавиргалж байхад аавын хуурдсан аялгууг
Орчлонгийн тэр мөчид надаас бусад нь сонсоогүй ээ...

гэсэн энэ мөрүүд мөнөөхөн нангиадын их шүлэгч Ван Вэйгийн:

Хулсан шугуйн гүнд гагцаар хоногловой.
Хуураан гаргаж аялгуулан хуурдавай.
Гэвч энд хэн л намайг сонсоо аж даа,
Гэгээн саран л гагцаар тэнгэрээс анирдана

гэсэн алдарт бадагтай юутай адилхан сонсдоно(үзэгдэнэ) вэ? Хүн төрөлхтний оюуны гайхамшигт ертөнц хэзээ ч ганддаггүйг мянган жилийн заагт мэндэлсэн энэ хоёр шүлэг гэрчилнэм. Ер нь улс түмнүүдийн оюуны ертөнцөөс цолгорон гарч, нийт хүн төрөлхтний хүртээл болсон шилдэг сонгодог бүхэн эгүүн мэт нийтлэг дүр төрхтэй байдаг ажээ. Шотландын Роберт Бернс, германы Хенрих Хайне, оросын Иван Бунин, орчин үеийн сонгодог болсон Андрей Рубцов, японы хайкуч Мацуо Басё, Ёса Бусон, манай өөрийн Инжиннаш, Гүлранс, Гүннацаг ах дүүсийн шүлэг найрагт сэтгэлийн толинд зураг мэт тодрон ирэх ийм нийтлэг зүйл, дүр дүрслэл агаар нэгэн бий.
Г.Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд ур хийц сайтай, уран яруу хэллэгтэй, дүрслэл тод томруун, утга санаа гүн гүнзгий байдаг. Тэдгээр нь аялгуу сайхан монгол хэлний гайхамшигт чадлыг илтгэсэн, зөвхөн яруу найргийн гэж хэлж болох тийм уран гоё, часхийсэн амттай үгс, үг хэллэг, бүхэл бүтэн мөр шадаар бялхаж байдаг ажгуу. “Угалзан үүлс, хөх магнаг сиймхий, цэцэг зайчилж алхах..., морин зэрэглээнд сундалдаад..., зуугийн бурхан намба, манхны сэрвээ, ембүү хөх уул, ямбуу цагаан уул, бор талын зоо нялхарч..., эвт шувуудын цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд..., нарны алтан учиг, үүлэн чивлүүр, дунайсан шөнө, сэвлэг цагаан туяа, саран шагалзах, эрвээхэй шандах, будан бургих, бороон сэмдэс, намбалаг уулс, нарны зовхи... гээд тоочоод байвал ихээ урт жагсаалт болох энэ олон яруу үг хэллэгийг түүний шүлэг найргаас төвөггүй олж үзэж болно.
Тийм ч учраас үүнийг өгүүлэгч бээр тэртээх наяад оны үест Ооёо найрагчийн “Бодлын шувуу”, “Өлзий утас” зэрэг шүлгийн номыг нь олж аваад олзуурхан үзэж судлан, энэ мэтээр үг түүж “Яруу үгсийн толь” хийх гэж тэмдэглэлийн дэвтэр өвөртөлж явснаа одоо эргэн үзэхэд тодхон, соньхон байна.
Г.Мэнд-Ооёогийн яруу тансаг үг хэллэг, цэцэн билигт үг сонголт бүхий адилтгал зүйрлэл, амттай мөр шадуудын тухай ганц би хэлж байгаа нь энэ биш аж. Найрагчийн хүж барилдсан ах дүү гэж болох их анд, нутгийн нь дүү, энэ цаг үеийн өөр нэг томоохон яруу найрагч О.Дашбалбар бүр 1992 онд бичсэн “Сарны шүлэгч буюу Гомбожавын Мэнд-Ооёо” гэдэг өгүүлэлдээ: “Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуй... гэсэн мөрүүд “Гал” багийн яруу найргийн ерөнхий аяс, өнгө мэдрэмжийг эхэлсэн юм. “Морин зэрэглээнд уул толгод суудал солбиод, Эвт шувуудын цуюаа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд, Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад, Үүлэн торлогийн чанадаас саран шагалзсаар гарч, бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес” сэлтийг тэрбээр биднээс өмнө мэдэрч, “Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисэж ирнэм” гэж гайхалтай сайхнаар дуун алдсан билээ. Чухам эндээс л наяад оныхны жинхэнэ яруу найраг эхэлсэн юм...” гэж дүгнэн бичсэн байдаг.
Г.Мэнд-Ооёогийн “Уулсын дүрийг бараалахуй” шүлэг бий. Энэ шүлгийн бадаг тус бүрийг тусгайлан авч үзэж болох боловч энэ удаад тэдгээрээс хоёрыг нь л сонгон авч ярилцья. Энэ хоёр бадаг бол дээр дурдсан дорно дахины сонгодог яруу найргийн онолын зарчимд цав хэмээн нийцсэн, дорнын их шүлэгчдийн алдарт бадгуудтай агаар нэгэн бөгөөд тийм ч болохоороо зүгээр нэг шүлгийн мөр бадгууд биш, харин бие даасан шүлэг, найраг, томхон уран бүтээлийн цогц шинж чанаруудыг өөртөө агуулсан байна гэж үзэж бүрэн болох байна. Эхнийх нь бадаг ийм аж:

Уулс гүн бодолд дарагдан дүнсийж
Униар будан дунд сүүмэлзэн мануурна.
Урьд өмнийн түүх шасдираа санан эмзэглэв үү,
Урт урт салхиар гэнэ гэнэхэн шүүрс алдана...

Энэ бадагт утгын гүнийг үзүүлэгч “Үгээр эс хэлэвч утгаар хөтлөхийн” үлгэр ч буй, мөнөөх “Шүлгийн дундаас зураг тодрохын” үлгэр ч буй ажээ. Тиймээс энэ дөрвөн мөрт нэг бадаг бол дангаараа нэг шүлэг юм, тэгэх тэгэхдээ жинхэнэ дорно дахины эртний сонгодог яруу найргийн шинж чанарыг цогцлоосон бие даасан бүтээл юм аа.

Энэ шүлгийн өөр нэг бадаг нь мөн л үүний жишээ болж байна:

Хөнгөн зуурын гунигаас тасарсан нулимс уу,
Хөх хөх дусал навчис бүр дээр гялтайна.
Уйтгараан тайлж манан будангаан хөөж,
Ухаалаг дөлгөөн болоод уулс намайг ажна...

Энэ шүлгийн тухай О.Дашбалбар ингэж бичжээ: “...Уулс мянга мянган жилээр бодлогоширч байна. Уулс өөрийгөө чагнаж, өөрийгөө туурвиж, өвс ногоо, цэцэгс, хад чулуугаа өөрчлөн байна. Ертөнцийн хувирал бүхэн шүлэгчийн мэдрэхүйд зурагдан, зөн совинг нь хөндүүрлүүлж байна” гээд бас цааш нь “ Уулс урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдахыг хэн алдахгүй сонсоно, тэр өөртөө нэгэн ертөнц бүтээж буй...” гэсэн авай.

Өөр нэг шүлгээс иш татья:

Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжирыг алтална.
Хулсан лимбэний нүхээр салхин гансрахад
Хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдэрнэ...
Энэ шүлгийн энэ бадгийг уншмагц зураглан хэлсэн утга нь нүднээ, сэтгэлийн толиноо нэгэн гайхамшигт уран зураг мэт тод томруун урган үзэгдэх нь яах аргагүй “шүлгийн дундаас зураг тодрон ирэх” мэт болох агаад уг нь тэрхүү нандин дүрслэлээр уран зураг туурвиад түүнийгээ үзэх аваас аанай бас “зургийн дундаас шүлэг сонсдох” шиг болох буй заа.
“Хөөрсөн саран үүлнээс сугарч
Самарсан сүү шиг туяа нь цайрахад
Орчлон цагаан мананд живээд
Ооно мөрөн цагаан мананг цуулна...”

“Ятгын аялгуу садран дуурсахад
Ялдам сарны туяа доргино.
Өр зүрхний хаа нэгтээ
Өөр нэгэн чавхдас доргино...”
гэх зэргээр түүний олон шүлгийг уншихад ямагт сарны тухай дуулсан мөр шад тааралдана. Нэхэн үзэхүл мөнөөхөн Балбар найрагч түүнийг “Сарны шүлэгч” хэмээн өргөмжилж ийн бичсэн байх юм: “Сар бол түүнд яруу найргийн бэлгэдэл, сартай шөнө бол түүний хувьд гоо жавхлангийн үлгэр, амин насных нь диваажин. Учир нь иймд тэрбээр “Сарны мөнгөн туяа бол миний шүлгээ бичдэг сууц” гэж баясангуй өгүүлсэн билээ” гэжээ.
Д.Нямсүрэн яах аргагүй өвсний философич байсан шиг Мэнд-Ооёогийн шүлэг найргийг үзэхэд тэр үнэхээр “Сарны дууч” мөн ажгуу.

Цаглашгүй гэрэлт

Яриг цагаан ботго үүрээр буйлахад гийе,
Явуул гэгээн саран үүлнээс бултайхад гэрэлтье,

Янзага хэнзлэх намрын улбар салхинд дүрэлзье,
Явуухулан багшийнхаа уянгын бадагт дэвэрье,

Ятга болоод хуурын яруухан эгшигт бадарья,
Яргуй цэнхэр талаасаа өглөөн нартай мандая,

Яргай ташуураан бариад ялгуун сааралдаа дарцаглая,
Янгир дүүлэх уулсынхаа ян өндөрт асья,

Яшил зандан модноос аялгуу сацрааж эгшиглэе,
Ембүү, манхаг хоёрын ялгааг арилгаж бясалгая,

Ялдам шөнийн тэнгэрт од асааж гялалзая,
Ямх ямхаар өгсөж өөрийнхөөн оргилд дүрэлзэе,

Янжилхам бурхны ятгын чавхдаст дурлая,
Яруу найргийн болор сүмд цагийн цагт гэрэлтье!

Хүн бүхэн нэг нэг ертөнц. Тэр тусмаа уран бүтээлч хүн чухамхүү өөрийн гэсэн өнгө гэрэлтэй, өвөрмөц дүр төрхтэй, зам тойрогтой, бие даасан ертөнц байдаг. Тэр нь давтагдашгүй байж, бусдаас ялгарах онцлогтой байж, дээр нь нөр ихийг бүтээж туурвисан цагт тооноос чанарт шилжих философийн жам ёсоор чанарын хэмжүүрт тэнцсэн бүхэн нь хүмүний хүртээл болж мөнхийн бүтээлийн зиндаанд хүрдэг авай. Үүнд хүрэхийн тулд гүнзгий боловсрох хэрэгтэй, зохист аялгуунд сайтар суралцах хэрэгтэй, дээр нь нэгэн насыг зориулж нөр их хөдөлмөрлөх шаардлагатай, яруу найргийн Янжинлхам бурханд шүтэж насан турхруу хэлбэрэлтгүй зүтгэх ёстой гэнэм. Халаглалтай нь өнөөдөр манайд ингэж Д.Нямсүрэн шиг амьдарч, Г.Мэнд-Ооёо шиг зүтгэж чадах хүн даанч ховордож дээ.
Бээжин хот дахь Юань гүрний үед баригдсан нэгэн чулуун гүүр бий. Хотын төв дундахь цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нуураас эх авч аман дээр нь байх Галын бурхны сүмийн үүдээр урсан өнгөрдөг голын дээгүүр тавигдсан энэ гүүрийн зуун зууныг дамжин нар салхинд элэгдэж эмтэрсэн гантиг чулуун хашлагыг нь илбэн түшин зогсохуй эртний түүхэн их үйл явдлууд нүдний өмнө жирэлзэн үзэгдэх шиг болж билээ. Ооёо найрагч олон жилийн өмнө хагацан салсан танил дотно зүйлтэйгээ эргэн учрах шиг болж ихэд олзуурхан, сүүдэр зургаа татуулж, сэтгэл дотор нь эгээ л онгодын хур халгин цалгиж байгаа бол уу гэмээр санагдаж байсан юм. Тэр торгон агшинд найрагчийн сэтгэлд шаагисан онгодын хур ийм нэгэн гайхамшигт шүлэг төрүүлснийг өдгөө үзэхэд олзуурхам сонин байна.

Уд модны унжгар мөчир магнай шүргэж...

Уд модны унжгар мөчир магнай шүргэж
Утаа манантай гол ус холилдон урсчээ.
Хөх Монголын хааны сүүлчийн удаа түшиж зогссон
Хөх чулуун гүүр нь эмтэрч бараг л амжсангүй.

Долоон зууны тэртээх чулуун гүүр нь хэвээрээ ч
Домгийн цагаан сар нь усандаан хөвж үзэгдсэнгүй.
Тогоонтөмөр хааны тольдож зогссон мандалд нь
Том улаан навч л толботон урсчээ.

Дорнын гангар шаазан шиг долгин хэврэг хүүхнүүд
Дотор газрынхаа хулс шиг уялзан туялзаад
Эртний хаадын жаргалын хулсан ташуур
Эрин холын чанадаас хүйтэн салхиар ороолговой...

Энэ бол яах аргагүй дорно дахины сонгодог шүлэглэлийн дүр төрх, өнгө аястай, эртний билигт өвөг дээдсийн цэцэн яруу үгс чихнээ жингэнэн дуурьсах мэт тийм соньхон сайхан, тийм гэгээн тунгалаг шүлэг авай. Энэ шүлгийг уншихад Цогт хунтайжийн цэцэн билиг мэдрэгдэж, Ванчинбалын билигт хөвгүүдийн уянгын сэтгэлэгтэй агаар нэгэн бодогдоно. Монголын гэсэн юм бүхнээс хөндөн холдож, үгүйсгэн орхих болсон энэ будангуй цагт бидний өвөг дээдэс, бидний өнгөрсөн үе ийм байсан юм шүү! гэдгийг сануулан хэлж, марталгүй авч явахад соёл уламжлалаа өвлөн тээж яваа эрхэм найрагчийн энэ гэгээн ариун үйл чухал нандин байх нь дамжиггүй ээ.

...Өндөр авч ниссэн жил жилүүдийн далавчин дор
Өнгөрч улирсан хорвоогийн цадиг намтар бүдгэрч
Өвгөдийн нойрссон шороог нэгэн хуруу зузаалаад
Өвсөн толгой цантах аясаар он цаг нисэн ирнэм.

Буцах цагийг дэрлэн хүүрэг манан буугаад
Буурал сортой өвс намиа намиагаараа нийлээд
Амсах жаргал ханашгүй болоод хоргодон хоргодоход
Ажиггүйеэ нэгэн насыг аваад он цаг нисэн одном.

Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном...


Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээлийн оргил гэж хэлж болох бүтээл бол дээр нэгэн бадгийг нь ишлэн буй “Он цагийн хүрд” хэмээх шүлэг нь гэж би боддог. Энэ шүлгийн бадаг, шад бүхнийг, үг хэллэг, дүрслэл илэрхийлэл, утга, зураг бүхнийг нь задлан шинжилж, дурдан ярилцаж болох боловч энэ удаад үүнийг уншигч таны оюуны мэлмийд даатган орхису. Харин энэ шүлэг бол Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, Б.Лхагвасүрэнгийн “Манлайн цацлага хэмээх хуурын ёсөн татлага”, “Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” зэрэг монголын яруу найргийн тэнгэрт жинхэнэ зохист аялгуу болон эгшиглэж байдаг яруу дууллуудын зиндаанд хэлцэгдэхүйц шилдэг туурвил мөн гэж боддогоо танд хэлэхийг хүслээ. Та таалалдаан болгоогтун.
Г.Мэнд-Ооёо зүгээр л шүлэг бичээд явсангүй. Тэрээр Монголын яруу найргийг дэлхийн тавцанд хүргэхийн төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр замнаж явна. Сүүлийн жилүүдэд гадаад, дотоодын үзэгт нэгт нөхдийн хамт энэ зүгт их ажил амжуулж, дэлхийн яруу найргийн ертөнцөд Монголын нэр алдрыг хүргэж чадсан томоохон алхамууд хийсэн юм. Үүний нэг тод жишээ бол 2006 онд Улаанбаатар хотноо чуулсан Дэлхийн яруу найрагчдын 26 дугаар Их хурал, түүнчлэн бусад улс орнуудад болж байгаа энэ мэт томоохон арга хэмжээнүүдэд найрагч нөхдөө зохион байгуулан идэвхтэй оролцож байгаа явдал мөн. Энэ бол түүний багш дорнын их найрагч Б.Явуухулангийн “Шүлэг минь, хүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэсэн гэрээсийн нэг ёсны биелэл билээ. Энэ бол бас монголын яруу найраг, утга соёлын мандал бадралын төлөө хийж буй түүний буянтай үйл юм. Тиймээс ч Г.Мэнд-Ооёо нь зөвхөн яруу найрагч төдийгүй Монголын утга зохиолын томоохон төлөөлөгч, нэртэй зүтгэлтэн мөн.

2009 оны 3 дугаар сарын 28-ны өдөр,
Бээжин хот.