ОЮУН САНААНЫ ОН ЦАГИЙН ХҮРДЭН

Уран бүтээлчийнхээ хувьд Г.Мэнд-Ооёо нүүдэлчин монголчуудын яруу найргийг дэлхийн өв санд тодорхой байр эзлүүлэх, сурталчилан таниулахад бие сэтгэл, бүтээлч үйл ажиллагаагаа зориулж яваа найрагч юм. Тиймээс ч өөрийн бичсэн нүүдэлчин ахуй, бага нас, монголчуудын зан сэтгэхүйн өвөрмөц уламжлалын аястай шүлгүүдээ багцалж “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээх ном 2002 онд бүтээсэн байдаг. Эл номд “Он цагийн хүрд” шүлэг нь дахин хэвлэгдсэн нь цаг хугацааны асуудлыг төдийгүй, сэдэв туурвил зүйн хувьд монгол ахуйн сэтгэлгээг тодорхой илтгэсэн бүтээл гэж үзэхэд хүргэдэг. Тийм болохоор зүгээр нэг цаг хугацааны асуудлыг дэвшүүлээд зогсохгүй нүүдэлчин малчдын байгалийн үзэмжтэй холбож он цагийн мөн чанарыг авч үзсэнээрээ дүрслэлийн олзлол хийгээд уран чадварын хувьд өвөрмөц болсон юм.

Бадаг бүрт “Өвсний шүүдэр хурын шимийг хөхөж ханаад”, “Цэцгийн баланд эрвээхэй шандаж биесийг хөөцөлдөөд” эсхүл “Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд” гэх зэргээр улирлын төдийгүй орчлонгийн эргэх хүрдэнг урнаар тоочин

“Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч

Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцгэнэх үес

Цэргээс буусан залуу болзоот хүндээ зориод

Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисэн ирнэм

Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд

Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд

Амьтай болгон гүм болж хайртай хосод найр тавиад

Айл саахалтаар хуримын урилга тарааж он цаг яарсаар нисч одном” гэсэнд цэргээс халагдсан бус буусан гэж цаг хугацааны “нэр томъёогоор” буюу уянгын мэдрэмжээр хамаатуулан тохож, зуны дэлгэр цагт дөнгөж цэргээс буугаад цэвцгэр шаргаараа хатируулан аанай л он цагийн гэрч болсон “болзоот” бүсгүйдээ очин намар нь хуримаа хийх тэр агшинд он цаг яарсаар нисч одох ажээ.

Ер нь түүний бүтээлд яруу найрагчийн дотоод мэдрэхүйн торгон агшинг буулгасан аяс сэтгэхүй ажиглагддаг. Жишээлэхэд нэгэн шүлэгт нь яруу найрагчийн билгийн нүд, сэрэхүйн онгодоор олзолсон цаг хугацааны нэгээхэн агшин амьдралын хором бүрийг гийгүүлдэг гэж уншигч, өргөн олны сэтгэлийн хойморт дэвшүүлсэн нь бий. Үүгээрээ яруу найргийн хүн бүрийн сэтгэлийн дайдад булталзах яруу уянгыг үгийн цэц, ухааны цараагаар амилуулснаараа ухаарал бясалгалын агуулгаа тодотгодог. Аливаа хувь хүн, улс орон, дэлхий нийтээрээ цаг хугацаа ямар их үнэ цэнтэйг мэднэ. Үүнийг сурган давтах бус яруу найргийн хэлээр “он цаг нисэн нисэн ирнэм”, “он цаг нисэн нисэн одном” гэсэн уянгын давталт бүхий оновчтой үгээр сануулсан нь тарни мэт цээжинд хадааширч хүмүүсийн зүрхэнд хоногших хувь тавиланг олсон юм. Нөгөө талаар нүүдэлчдийн яруу найраг, улс үндэстний хувь заяа цаг хугацаа ашиглалтанд хамаатай, нийгмийн бүтээмжид илүү хамааралтай гэсэн санааг ч хөндсөн гэж болно. Орчлонгийн он цагийн хүрдэнг өөрийн оюун санааны цаг хугацаа болгож чадаж гэмээнэ хувь хүн бие хүн болж төлөвшдөгийг, аливаа мөн чанарын эцсийн үр дүн түүгээр хэмжигдэггийг сурган суяж хэлсэн юм.

“Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлэн

Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисч одном” гэж цаг хугацааны залгамжлалыг илүү бодтой, өнгөрсөн ба ирээдүйн холбоосоор гаргахдаа

“Энгүй сансарт байгуулах дэн буудлын төслийг бодож

Эсэргэн цагийг яаран зорьсоор он цаг нисч одном” хэмээн гараг эрхэст шилжин суурьших хүн төрөлхтний хэтийн санаа зорилго, ирээдүйн цаг хугацааны өмнө буйгаар хийсвэрлэн буулгаж

“Эргэх орчлонгийн жам зүрхэнд хөндүүр авчирч

Эхийнхээ өтөлснийг гэмшин харахуй он цаг нисч одном” гэсэн ухаарсан, хүн бүхэнд урнаар сануулсан энгийн атлаа эгэлгүй гүн ухааны мөн чанарыг дэвшүүсэн нь бас бий.

Орон зай, цаг хугацааны асуудал уран зохиол, ялангуяа яруу найрагчийн оюун санаанд өвөрмөц хэлбэрээр, хэтэрхий хийсвэр байдлаар тусгагддаг гүн ухааны ойлголт байдаг. Хавар цагийн зэрэглээнд уул толгод дуниартаж байгаль дэлхийтэйгээ илүү садансдагийг “Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад” гэж Д.Нацагдоржийн урнаар тоочих яруу хэллэг, сэтгэлгээний уламжлалаар шүлэглэж найман мөр, арван хоёр бадаг шүлгийнхээ шадын эхэн ба эцэст “он цаг яаран нисч ирнэм”, “он цаг яарсаар нисч одном” гэсэн уянгын давталтаар бадаг болон шадын сүүл хашиж шүлэглэсэн байна.

Жилийн дөрвөн улирал, өглөө эртийн үүр, өнө холын ирээдүй, өнгөрсөн хойчийн үе гээд цаг хугацааны бүхий л асуудлыг хамран дүрслэхдээ “Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм” гэж бичсэн нь хүн бүр өөрийн хийх ёстой, мэдэх ёстой, суралцах ёстой зүйлүүдээ өөр өөрийн цаг хугацаанд нь л амжиж бүтээхгүй юм бол дараагийн юмсын он цаг ирэхэд бие болоод сэтгэл зүйн бэлтгэлгүй байж болохгүй гэдгийг сурган сануулсных юм. Ерөөсөө аливаа юмс үзэгдэл өөр өөрийн цаг хугацааны хувь тавилантай байдаг гэдгийг онцолж хэлсэн гэж дүгнэж болно. Жишээ нь хүнд сурч боловсрох хугацаа, тэр завсраа мэдлэгээ гүнзгийрүүлэн бататгах, түүнийгээ тухайн салбар, улс нийгэмдээ хувь нэмэр оруулах гээд бүхий л зүйл цаг хугацааны хүрээнд захирагдаж явах ёстой. Ингэхгүй бол эцсийн үр дүн өөрөө гарч чадахгүйд хүрэх юм.

Үдэш шөнө дүл болж буйг “Өрхний хошуу эргэж шөнийн зүүг заахад” гэж дүрсэлсэн нь өрх хошуулдан татаж одод тооноор инэвэлзэх тэр агшинд өрхний хошуу шөнийн зүүг буюу арван хоёр цагт хандаж буй нь гэр, сууцаа ямагт урагш харуулж барьдаг монгол ахуйн уламжлалт ойлголттой холбоотой сэтгэмж болой.

“Ээжийнхээ дээлийг нөмрөөд үлгэр сонсох багачуудын дэргэд

Эртээ урьдын цагт гэсээр он цаг нисэн ирнэм” гэж амьдралын хэв маяг, монгол ахуйн зан байдалтай нийцүүлэн дүрсэлсэн нь өгүүлэмжийн шийдлийн хувьд содон бөгөөд оновчтой болсон байна. Энэ бол наяад оны уран бүтээлчдээс анхлан “Бодлын шувуу” түүврээ 1980 онд гаргаад 1982 онд бичсэн шүлэг бөгөөд одоогоос хорин хэдэн жилийн тэртээ бичигдсэн гэхэд утга дүрслэл сайтай, гүн агуулга, гүнзгий санаатай шүлэг болсон нь найрагчийн туурвил зүйн өсөлт, уран чадварын тод илэрхийлэл болдог. Тийм ч учраас эл шүлгийн санааг Данзангийн Нямсүрэн нэлээд гүнзгийрүүлж бичсэн байдаг билээ. Энэ тухай нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар “Сарны шүлэгч буюу Гомбожавын Мэнд-Ооёо” хөрөгтөө “Тэр үед бидний гол удирдагч нь Г.Мэнд-Ооёо, оюун санааны лидер нь Д.Цогт байсан юм” гээд Г.Мэнд-Ооёогийн “Нээхийн утган хэлхээ”, “Он цагийн хүрд” шүлэг нь Д.Нямсүрэнгийн яруу найргийн замыг зааж өгсөн бөгөөд “Дөрвөн цаг”, “Ирж яваа цаг” зэрэг олон шүлэг нь цөм тэдгээрээс санаа эхэлж авсан юм. “Он цагийн хүрд” шүлэг нь наяад оны найргийн өнгө аяс, мэдрэхүй, хэмнэл дүрслэл, гоо зүйг эхэлж тодорхойлсон юм” хэмээн үнэлж “Гал багийн ерөнхий аяс, өнгө мэдрэмжийг тунхагласан, Г.Мэнд-Ооёо бол сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд нээсэн” гэж дүгнэсэн байдаг. Энэ бүхэн найрагчийн санааны эх үүсвэрийн үнэ цэн, мэдрэмжийн торгон ир, авъяасын илрэл зэргийг бахадсан томоохон үнэлэлт гэж болно. Шүлгийн эцэст санаагаа багцлан цаг хугацаа байгалийн бүхий л зүй тогтолтой шалтгаант хийгээд урвуу хамааралтайг

“Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж

Навчилж цэцэглэж хагдарч хуучрах жам хэлхэж” хэмээн тодотгож

“Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир

Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм” гэж урнаар өчөөд оюун санааны орон цагийг өөрийн болгож хийж бүтээж чадаагүй хэн бүрийг оноосон цаг хугацаа, хувь тавилан эгүүлээд “байцаан лавладаг” гэсэн санаагаа шашины ойлголт, уламжлалт сэтгэмжээр баяжуулан

“Өгөх насаа тээж ирээд өнгөрч элснийг буцааж аваад

Өглөг хишиг эдлүүлж хүртээснээ эргүүлж шалаад” хэмээн энгийнээр гаргалгаа хийж

“Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод бусдад тустайг

Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисч одном” гэсэн ухаарлын, сургаалийн, бясалгал бодролын санааг зангидан өгүүлэн төгсгөсөн байдаг. Ийнхүү дөрвөн улирал, байгалийн гоо үзэмж, монгол ахуйн дүрслэлтэй цаг хугацаа, түүний үнэтэй хором агшиныг уран сайхны нээлтийн түвшинд дүрслэн үзүүлснээрээ “Он цагийн хүрд” шүлэг жинхэнэ огторгуйн, оюун санааны “Он цагийн хүрд” болж чадсан чанарын үзүүлэлттэй, ухаарал, бясалгалын намуун аястай болсон байна. Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн эл шүлэг бол түүний залуу идэр ахуйдаа орчлонгийн зүй тогтол, учир шалтгаан, цаг хугацааны мөн чанарыг эрт олж харсан, басхүү утга уянгын нарийн өгүүлэмжээр цогцлоосноороо санааны эрэл, дүрслэлийн уран чадвар бүхий хамгийн шилдэг бүтээлийн нэгэнд зүй ёсоор тооцогдох цаг хугацаа, оюун санааны хувь тавиланг олсон юм.

Утга зохиол судлагч, шүүмжлэгч Д.Цэвээндорж

Доктор (Ph.D), дэд проф.

World Poetry Day

My dear poet friends,

My best wishes to you all on this World Poetry Day.We have been celebrating this day for the last 10 years, after the declaration of 21 March as World Poetry Day by UNESCO in 1999.

This year, Mongolian poets climbed to the top of

Bogd Khaan Mountain and flew the flag of the poem “My horse, we need the field of the world!” by Begziin Yavuuhulan, a great Mongolian poet of the twentieth century. Yes, world is poetry field of all of us. My dear poet friends, may your pen’s point be sharp and may your mind be always wise and may all human beings remain calm and at peace.

Respectfully,

G Mend-Ooyo

poet,

Mongolian Academy of Poetry and Culture

Дэлхийн Яруу Найргийн өдөр

YAVUU’S LAST WORD

A poet’s last words are meaningful and critical. When I was working for

Mongolian TV, there was a program called Artistic Soirée, in which our

famous artists, and in particular our writers, would come together and meet

with their readers. This turned out to be a very popular program. Although

the poet Yavuuhulan was several times invited, only once did he let himself

get drawn in. There was a reason for this. Yavuu’s name at that time was

very well-known. He had won the State Prize and was a cultural personality,

and he was also a deputy in the Great Hural. And word had it that his poem

“Goat Peak” had on two occasions been put forward for the State Prize.

Certainly at this time he was the focus of gossip and backbiting. Those who

were envious of him disliked that, in the introduction to a book which had been

published in Moscow, it was stated that “he is a famous personality and a

great poet, whose work has appeared in sixty languages.” He was forever

being slandered by the Party, but he managed to rise above the gossip.

There were no tabloids then like we have today, but there were letters written

in secret, and the fact was that he was poisoned by the Party’s sharp bullets

of criticism. In this situation, then, Yavuu talked himself up and didn’t let the

disgust of these people get to him.

“You really shouldn’t praise me.” This was his message, delivered with care

to a meeting of writers and readers at a TV recording on Febrruary 13 1982.

This broadcast had been set up by the talented TV journalist Batin Dorj and it

was to air a week later, on February 20, and be reported in the newspapers.

It was a really special meeting. Yavuu was asked many interesting questions

by his audience, to which he gave clear and direct answers, and he read

aloud his famous poem “Where was I Born?” He also read poems such as

“Winter Air,” “The Portrait,” “My Wife” and “Moscow,” and Sh Gürbazar read

“Goat Peak.” Zangad and Tümendemberel read “The Reeds of Blackwater

Pond” and “My Song, My Song”, there was a most wonderful and serene

feeling that evening.

The host said, “Yavuuhulan, I have one final question that I would like to ask

you. Is there one word of advice that you would like to offer to your thousands

of readers?” This was a difficult question, but Yavuuhulan answered in one

word.

“Patience. Patience is the finest and highest of human qualities. During the

second world war, the Soviet people lost twenty million people and only

through patience did they get through the war. We should love the Soviet

people. A person is someone who needs to learn patience. People

encounter happiness and joy, and they encounter sadness and misery. In all

of this patience is necessary. It is necessary in order to win through…”.

This then was what Yavuuhulan said at the end of this meeting with his

beloved readers. These were the final words which he spoke to them…”It is

necessary in order to win through.” Four days after the program was

broadcast, the telephone rang. It was Sürenjav.

“Prepare yourself, little brother,” he said. “I’ve got some bad news. Our

teacher Yavuu’s died…”. I tried to think that these words were a dream. I

couldn’t imagine how he might have gone, and soon Sürenjav, Dashbalbar

and myself were sitting there, weeping, on Sü’s sofa. We went to Yavuu’s

house. Adiya told us what had happened…Right at the end he had been

smoking, and he put his unfinished cigarette into the box of matches and

looked at it. His library was as it always had been. There was an eight-line

poem in the typewriter. He had ended by translating the first eight lines of a

poem by Anatoli Sofronov, and had stood up from his writing-table…he had

had some kind of heart attack. He had been lying face down, his breathing

had stopped. Now, what were the lines which he left in his typewriter?

Whatever is thrown away or retained

I will surely pay for, when the time comes.

Debt, debt…this debt, like all embarrassment,

will surely come before me and increase.

This debt, accumulated over decades,

though it be an incalculable sum,

pains my brain, it cannot be paid

when I come to leave my place.

What does this mean? We should think about it. The final words of a poet

are considered as being especially true. And these are the words which

Yavuu spoke. Why, when he was suffering a heart attack, did this poet

choose to translate this verse?!

News of Yavuu’s death shocked the world no less than it did Mongolia. The

Soviet newspaper Ogonyok wrote, in its February 19 1982 edition, “Brothers,

there is bitter news from Mongolia. The heart of the outstanding genius,

whose poetry remains indelibly upon the the art scene in the east no less than

upon the Mongolian art scene.”

Yavuu’s dear companion in the arts, the great Russian poet Rimma

Kazakova, wrote:

Gazing sadly from the calm skies,

my dear companion Yavuuhulan!

The earth will never forget you,

and no one can bear the slander.

Like a soldier, done for, fallen from the sun,

my fine and noble companion!

Why do you grieve, and gaze

with such honesty as we turn?

You are done for, like a soldier

who will not leave his post,

and the wide world will not turn away

from unerring destiny…

On February 21, flying in an AN-2 from Dariganga, D Nyamsüren wrote in a

tearful letter, “Has he really passed away? How I hope not…how can it be?

How can it be? He’s Yavuuhulan, though, Yavuuhulan!!” And his tears fell

like raindrops and moved like clouds across the blue ink.

That time was not like it is nowadays. Now television and information has

reduced the Party a little. The audience who watched the February 20 1982

broadcast, the meeting during which Yavuuhulan had spoken, found itself

deprived of his calm voice and shining presence. At that time, those final

words of the poet, the final bright presence would have been a great thing for

the hearts of the Mongolian people. The Central Committee of the Party,

however, was circumspect and delayed the broadcast.

The Russian poet had written the words “the great poet of the east” before

she had written Yavuuhulan’s name. She deliberately used these words while

we held back and, although it was hard, it was the truth.

After about a year, as the echoes of Yavuu’s death subsided and the pain

quietened in people’s hearts, it was agreed that the TV broadcast should be

screened. At the beginning of the broadcast, the announcer’s clear voice

read, “My verse, my horse, we both/need the field of the world,” which was an

indication of the author’s mind, the great poet’s contract proclaimed to his

people. That Yavuu, in this way, expressed himself clandestinely through the

announcer reading this poem, is significant. Why had he said “patience” in

response to the final question, why had he translated eight lines about the

paying back of mental debts, why had he wanted clandestinely to read “My

verse, my horse, we both/need the field of the world”? This, his final word,

was the reason.

G.Mend-Ooyo

2009-3-15

ЯВУУГИЙН СҮҮЛЧИЙН ҮГ

Яруу найрагчийн сүүлчийн үг учиртай, учигтай байдаг. Өгүүлэх нь: Миний Монгол телевизэд ажиллаж байсан үе. Уран бүтээлийн үдэшлэг нэртэй нэвтрүүлэг бий болж, манай нэртэй уран бүтээлчид, ялангуяа зохиолчдыг үзэгч уншигчидтай нь уулзуулж, тэр нэвтрүүлгийг хүмүүс ихэд сонирхон үздэг байсан юм. Энэ нэвтрүүлэгт Б.Явуухулан найрагчийг хэд хэд урьсан боловч тэр нэг л “ороолоод” болж өгөхгүй байв. Бас ч гэж учир шалтгаан байсан юм билээ. Явуугийн нэр хүнд тэр үед ид өндөрөө авсан үе л дээ. Төрийн шагнал. Соёлын гавъяат зүтгэлтэн. Ардын их хурлын депатут байв. Бас түүний “Тэхийн зогсоол” болон бусад бүтээлээр нь төрийн шагналд хоёр дахь удаагаа дэвшүүлэх тухай яриа бас сонсогддог байсан юм. Мэдээж ийм үед атаа жөтөө байсан юм билээ. Москвад хэвлэгдсэн номын нь оршилд “олон нийтийн нэрт зүтгэлтэн, дорно дахины их яруу найрагч, жараад хэлээр орчуулагдсан” хэмээн бичсэн нь бас атаархагчдын нь дургүйг хүргэж байсан бололтой. Намын байгууллагын шугамаар байнга матаж, хов жив дээш нисдэг байсан гэнэлэй. Одооных шиг шар сонин гэж байхгүй, харин матаас хэмээх нууц захидлууд, намын шүүмжлэл хэмээх үг сумаар бие биенээ хорлодог үе л дээ. Ийм үед Явуу өөрийгөө өндрөөр цоллуулж, тэдний аазгайг хөдөлгөхийг хүсээгүй хэрэг.

-Намайг магтаж ер болохгүй шүү. Энэ бол зохиолч уншигчдын л уулзалт байх юм шүү гэж хичээнгүйлэн захиад 1982.2.13-нд телевизийн бичлэгт хүрэлцэн ирсэн юм. Уг нэвтрүүлгийг телевизийн авьяаслаг сэтгүүлч Батын Дорж хариуцаж, долоо хоногийн дараа буюу 2-р сарын 20-нд дэлгэцнээ гаргахаар сонинд зарласан байлаа. Уулзалт маш сайхан боллоо. Уншигчид нь найрагчаас олон сонирхолтой асуулт асууж найрагч маань өөрийн алдарт “Би хаана төрөө вэ” шүлгээ уулзалтын магнайд уншиж, уншигчдынхаа олон асуултад тов тодорхой хариулсан юм. Мөн “Өвлийн агаар”, “Хөрөг”, “Гэргий”, “Москва” зэрэг шүлгээ өөрөө уншиж, “Тэхийн зогсоол”-ыг Ш.Гүрбазар уншсан юм. “Хар ус нуурын шагшуурга”, “Дуу минь дуу минь” дуунуудыг Зангад гуай, Түмэндэмбэрэл гуай хоёр дуулж, энэ удаагийн үдэшлэг маш сайхан, урт тэнүүн уур амьсгалтай болж байлаа. Хөтлөгч:

- Явуухулан гуай, манай уншигчид хамгийн сүүлд асууж байгаа нэг асуултыг би танд дамжуулъя. Танд мянган уншигч захиа ирүүлж амьдралд хэрэгтэй нэгэн сайхан үг хэлнэ үү? гэж хүсвэл та юу гэж захих вэ? гэж асуухад, найрагч маань. Энэ хэцүү асуулт л даа. Гэхдээ ганцхан үгээр хариулж болно гээд хэлсэн нь:

-Хатуужилтай бай. Хатуужил бол хүний хамгийн сайхан, дээд зэргийн чанар юм. Зөвлөлтийн ард түмэн дэлхийн II дайнд хорин сая хүнээ алдаад дайныг ганцхан хатуужилаар л туулж гарсан. Зөвлөлтийн ард түмэнд хайртай байгаарай. Хүн гэдэг хатуужлыг л сурах хэрэгтэй. Хүнд баяр баясгалан тааралдана. Зовлон гуниг тааралдана. Энэ бүхэнд хатуужил хэрэгтэй. Ерөөсөө ялахад хатуужил хэрэгтэй...

Яруу найрагч өөрийн хайртай уншигчидтайгаа уулзсан халуун дотно уулзалтын төгсгөлд энэ үгийг хэлжээ. Уншигч олондоо захисан сүүлчийн үг нь энэ буюу... Ялахад хатуужил хэрэгтэй. Телевизийн бичлэг хийснээс дөрөв хоногийн дараа. Утас дуугарлаа. Автал Ш.Сүрэнжав гуай байна.

-За дүү минь сэтгэлээ бариарай. Чамд нэг золгүй мэдээ дуулгая. Явуу багш нас барчихлаа... Би энэ үгийг зүүд байх гэж бодохыг хичээлээ. Чухам яаж очсоноо санадаггүй юм, нэг л мэдсэн Ш.Сүрэнжав ах, О.Дашбалбар бид гурав Сү ахын буйдан дээр зэрэгцээд уйлж сууснаа санадаг юм. Бид Явуугийнд очлоо. Адъяа эгч болсон явдлыг ярьж байна... Хамгийн сүүлд татаад дутуу орхисон янжуурыг нь хүртэл чүдэнзний хайрцаганд хийгээд харуулж байна. Номын өрөө нь яг л өнөө янзаараа. Бичгийн машин дээр нь найман мөр шүлэг харагдана. Анатолий Софроновын шүлгийн эхний найман мөрийг орчуулж дуусаад бичгийн ширээнээсээ босоод явтал...яруу найрагчийн зүрх хөндүүрлэсэн бололтой. Түрүүлгээ харан, амьсгал хураасан байжээ. Яруу найрагчийн бичгийн ширээнээ юу гэсэн мөрүүд үлдсэн вэ?

“Үрэгдэгсэд, үлдэгсэдийн аль алинд нь

Өрөө төлөх цаг заавал надад ирнэ.

Өр өр... Энэ өр, улайрсан бух шиг

Урдуур минь хэрэн ирж заавал нэмэгдэнэ.

Хэдэн арван жил хуримтлагдсан энэ өр

Хэрэг нэхэх данс тооцоогүй ч гэсэн

Оюун санааг минь зовоож байгаа болохоор

Орноос минь улирах цаг төлж чадахгүй!...

Энэ юу гэсэн үг вэ? Нэхэн бодоцгооё. Яруу найрагчийн сүүлчийн үгс хамгийн үнэнийг онож хэлдэг. Тэр л ёсоор Явуу үгээ хэлжээ. Яагаад найрагч зүрхээ хөндүүрлэн байхад энэ бадгийг сонгож орчуулсан юм болоо?!

Явуугийн нас барсан мэдээ Монголыг төдийгүй дэлхийг цочоолоо.

...Ах дүү Монголоос гашуун гунигт мэдээ ирлээ. Монголын үндэсний утга зохиолд төдийгүй, орчин үеийн бүх дорно дахины утга зохиолд арилшгүй мөрөө үлдээсэн гарамгай авьяастны зүрх зогслоо... Зөвлөлтийн “Огонёк” хэмэх алдартай сэтгүүл 1982.2.19-ний дугаартаа ингэж бичжээ.

Явуугийн уран бүтээлийн дотнын анд Оросын авьяас билигт яруу найрагч Римма Казакова

“Амарлингуй тэнгэрээс гуниглан ширтэгч

Анд найз Явуухулан минь ээ!

Хорвоо чамайг хэзээ ч мартахгүй

Ховлож муулж хэн ч хүлцэхгүй

Эрсэдсэн цэрэг шиг нартаас хальсан

Эрхэм сайн анд минь ээ!

Эргэн тойрныг гүдэсхэн зангаараа

Эмгэнэж юундаа ширтэнэ вэ?

Харуулын албаа орхиогүй

Цэрэг эр шиг эрсдлээ чи.

Хан хорвоогийн энэрэлгүй тавиланг

Цэрвэн тойрч болдог биш дээ...”

Д.Нямсүрэн 1982.2.21-ний өдөр Дарьгангаас АН-2 онгоцоор нисэж явахдаа бичсэн нулимстай захиандаа “...Тэр минь нас нөгчлөө гэж үү дээ... Даанч үгүй баймаар даа... Яаж болох юм бэ? Яаж болох юм! Тэр чинь Явуухулан шүү дээ, Явуухулан!!! хэмээн бичээд бороон дусал шиг нулимс нь хөх бэхэн дээр үүл мэт нүүсэн байж билээ.

Тэр цаг одоотой адилгүй. Телевиз, мэдээллийн хэрэгсэл намд харьяалалтай. 1982.2.20-нд нэвтрүүлэхээр зарлагдсан Явуугийн уулзалтыг яг сүүлчийн өдөр нь гэгээн дүр, саруул дуу хоолойгоор нь үзэгч уншигчдад нь хүргэх хувь дутсан юм. Яг тэр үед явсан бол монголын ард түмний сэтгэлд яруу найрагчийн сүүлчийн үгс, сүүлчийн гэгээн дүр нь их юм хэлэх байсан юм. Намын төв хороо үүнээс ихэд болгоомжлон нэвтрүүлгийг хорьсон доо.

Оросын найрагч нөхөд нь хамгийн анх “дорно дахины их найрагч” хэмээх үгийг Явуугийн нэрийн өмнө бичиж, дараа нь манайхан болгоомжтойгоор зугуухан энэ үгийг хэрэглэх болсон нь гашуун боловч сургамжит үнэн юм даа.

Мөнөөх телевизийн нэвтрүүлгийг Явуугийн нас нөгчсөний дуулиан намжиж, хүмүүсийн зүрхний хөндүүрийг илааршин мартагнуулж байгаад жил гаруйн дараа дэлгэцнээ гаргахыг зөвшөөрсөн юм. Ингэж гаргахдаа нэвтрүүлгийн эхэнд дэлгэцний чинадаас

“Шүлэг минь хүлэг минь, чи бид хоёрт

Дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн нэвтрүүлэгчийн дуу хоолойгоор тодоос тод уншиж сонордуулсан нь их найрагчийнхаа гэрээсийг ард түмэнд нь зарлан тунхаглах гэсэн уран бүтээлчдийн санаа бодлын илрэл болсон юм. Явуу тэгэхэд өөрөө нэвтрүүлэгчээр энэ шүлгээ далдаас уншуулахаар санал болгосон нь учиртай байжээ. Уншигчийнхаа сүүлчийн асуултад хатуужилтай байхыг яагаад захиж, яагаад оюун санааны өр төлөөсний тухай найман мөрийг орчуулж, яагаад “шүлэг минь хүлэг минь чи бид хоёрт дэлхий дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх шүлгээ далдаас уншихийг хүссэн юм болоо? Яруу найрагчийн сүүчийн үг “учиртай” ажгуу.

ЯВУУХУЛАНГИЙН ТУНГАЛАГШУУЛАГЧ УЯНГА

Монголын XX зууны сод яруу найрагч Б.Явуухулангийн 80 насны ой энэ онд тохиож буй бөгөөд Монголын Соёл, Яруу Найргийн Академиас түүний яруу найргийн шилмэл түүврийг “Монгол шүлэг” нэртэйгээр англи хэлнээ хэвлүүлж байна. Энэ удаа уг номын өмнөтгөлд Б.Явуухулангийн шавь Г.Мэнд-Ооёогийн бичсэн нийтлэлийг толилуулж байна.

Янгир дүүлэх шовх шовх хадан уулс тэртээ баруун урагш намсан, агь хөмүүлийн үнэртэй говирхог хөндий цэнхэртэн үргэлжилнэ. Цэнхэрлэгч тэртээ алслах хярхаг дээр цас цагаан тэргүүнтэй усан цэнхэр уул хөндөлсөн харагдана. Энэ бол Хасаг Жаргалантын уул. Чухам ийм л хараа булааж, онгод сэргэх сайхан нутаг, наран ээвэр хадан уулсын “Тасархай” хэмээх малчны өвөлжөөнд их яруу найрагч Явуухулан мэндэлсэн юм. Түүний намтарт 1929 оны 3-р сарын 15-нд төрсөн хэмээн бичсэн байдаг. Бодвол, хэзээ мөдгүй төрөх дөхсөн хүүгээ хүлээж хаврын эхэн сарын ээвэр өдрүүдийг энэ өвөлжөөндөө угтсан буй заа. Чандманалсан гурван гэрийн буурь одоо ч хэвээрээ буй. Говь түшиж өвөлжсөн айлууд урин дулаан болонгуут сэрүүн сэрмүүнийг дагаж Богдын голыг өгсөн Отгонтэнгэр уулын мөнх цагаан оргилыг зүглэн нүүдэллэнэ. Уулын голын хүрхрэх урсгалын чимээ, цаст уулын туйлын цагаан солонгон гэгээ, олон үхэр тэрэгний хонхон дуу жингэнэх нүүдэлчний арган өөжинд бүүвэйлэгдэн аялах бяцхан Явуу “Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн” төрсөн нь ийм “учиртай” ажгуу.

Отгонтэнгэр хайрханы мөнх цасны цагаан сэвшээнд цэцэгт цэнхэр уулс түшин зуссан нүүдэлчид намрын сэрүү унуут Богдын голын хоржигнох урсгалыг уруудан нүүсээр уулнаас бууж говийн үзүүр шүргэн өн дулаан өвөлжинө. Дөрвөн цагийн аян нүүдлийн энэхүү замд ирээдүйн яруу найрагч Явуухулан бүрэлдсэн юм.

Хорьдугаар зууны монголын сод их яруу найрагч Б. Явуухулангийн яруу уянга, гэгээн аялгуу бүрэлдэн цогцолсон ахуй нь холын хоёр одны тохиох хөх манхан тэнгэр, цан хүүрэг савсаж, үүлс ороох оргилтой цаст цагаан уул, орог саарал зэрэглээ сүүмэлзэх онгон цэнхэр тал, мөнгөн сарны сүүдэр толиорох хөвөх гол улс, шанхны үзүүр чичирхийлэх тэлмэн жороо хүлэг морь, цээл сайхан эгшигтэй уртын дуу, зүүрмэглэгч хун шиг нүүдэлчний гэр юм.

Тэрбээр харлаг тэх зогсох элгэн улаан хадат говийн өвөлжөөнөөс вансэмбэрүү цэцэг хосоор ханьсаж ургах уулын тагт хүртэл нүүдэл хөтөлж, хангайн царам дахь анчин аавын ангийн отгоос улсын нийслэл Улаанбаатар хот хүртэлх урт аяны замд өвгөдийн хууч яриа, уртын дуу, үлгэр домгийн гайхамшиг дундуур нүүж өнгөрсөн юм. Б. Явуухулан 1953 онд Санхүүгийн сургууль төгсч нийслэл хотод суух болсон тэр жил Бэгз гуай хоёр дүүгийн хамт хэдэн малаа тууж, олон үхэр тэрэгнийхээ хонхыг жингэнүүлэн Улаанбаатар хот руу нүүсэн байна. Санхүүгийн сургуулийн оюутан Б. Явуухулан бээр 1949 онд анхны шүлгээ нийтлүүлснээс хойш 1950 онд “Бидний хүсэл”, 1952 онд “Цэнхэр мандлын тэнгэр дор” хэмээх хоёр ном хэвлүүлээд Москва хот дахь А.М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд суралцахаар одов. Дэлхийн утга зохиолын нэгэн их голомт болсон энэ сургуульд /1954-1959/ суралцсан жилүүд бол Б. Явуухулангийн уран бүтээлийн цэцэглэлтийн онцгой үе юм. 1959 онд орос хэлээр хэвлэгдсэн “Лирика- /уянгын шүлэг/, монгол хэлээр хэвлэгдсэн “Мөнгөн хазаарын чимээ” номууд нь түүнийг яруу найргийн ертөнцөд утга уянгын онцгой содон найрагч орж ирснийг зарласан байна. Монголын эртний туульс, ардын урт дуу, үлгэр домог, уламжлалт яруу найргийн үр шимээр амалсан найрагч өрнө дахины утга зохиолын сонгодог өв уламжлалаас суралцах хүртэлх зам харгуй бол түүний яруу найргийн их нүүдэл байсан юм.

Б. Явуухулангийн уран бүтээлд түүний эхэн үеийн хайр сэтгэлийн шүлгүүд чухал байр эзэлнэ.

Зорин ирэх амрагаа хүлээхэд

Морин төвөргөөн зүрхнээ хоногшиж

Шөнийн чимээгүй гадаа налайн

Унийн углуургаар саран гэрэлтэнэ.

Өнчин дэрэн дээр нойр хулжсан

Ухаангүй дурлалын урхинд байхад

Мөнгөн хазаарын бүдэг чимээ

Онгон зүрхийг цочоон баясгана.

“Мөнгөн хазаарын чимээ” /1959/ хэмээх энэ шүлгийг мэдрэхийн тулд нүүдэлчин ахуйг ойлгох хэрэгтэй юм. Яруу найрагт нүүдэлчин айл, нам гүм аниргүй шөнө. Өрх бүтээлгээстэй. Өрхөн завсраар шургах сарны туяа унийн углуургаар гэрэлтэх нь ямархан нэгэн нууцлаг ахуй, далд явдлын шижим аж. Амраг хайртын ирэх морин төвөргөөн ойртон сонсогдсоор, гадаа ирэх нь мөнгөн хазаарын чимээгээр танигдаж байна. Мөнөөх унийн углуургаар туссан гэрэл, зөвхөн чимээ нь сонсогдох, нүднээ үл харагдах мөнгөн хазаарыг бас гэрэлтүүлнэ. Тэрхүү сарны гэрэлтэй мөнгөн хазаар бол хайртаа очиж буй малчин эрийн гүн дээд хүндэтгэлийн бэлгэдэл болой. Нам гүм шөнийн ахуй, үл ялиг сарны гэрэл, морин төвөргөөн, хазаарын чимээ. Хүлээлт. Юутай тунгалаг шөнө, юутай дотно уянгалаг чимээ вэ.

“Намрын мөнгөн өглөө” /1968/ хэмээх өөр нэг шүлэгт

Уяан дээр бөн бөн чичрээд

Унаган хүлэг минь үүрсч байна.

Өрхний завсраар гэгээ ороод

Үүр цайх дөхөж байна.

Хайрт минь одоо би явъя даа

Хүлэг мориныхоо биеийг халааж

Намрын мөнгөн өглөөний

Сэрүүн тунгалагт давхия даа...

“Мөнгөн хазаарын чимээ” шүлгийн шууд үргэлжлэл мэт санагдана. Явуухулангийн шүлэгт хайр сэтгэлийн шүлэг зонхилох байр суурь эзлэх боловч тэр бүгд хоорондоо заавал нэг, үйл явдал, утгын хэлхээ хамааралтайд гол учир буй юм.

Яруу найрагч 1970 онд алтан саарийгаа бэлхүүс орчимоо задгайлсан энэтхэг хүүхний гоо сайхныг гайхаж шүлэг бичсэн бөгөөд судлаачид магтаж эхлэнгүүт монгол бүсгүйчүүд маань гомдчих вий хэмээн “Монгол бүсгүй” шүлгээ бичсэн байдаг. Энэ бол яруу найрагчийн ууч, өгөөмөр зан чанарыг илрэл юм. Б. Явуухулангийн хайр сэтгэлийн уянгын шүлгүүд бол хүний гоо сайхныг дээдэлсэн яруу найргийн улаан сарнай юм. Хожим нь 1979 онд бичсэн “Монгол шүлэг” хэмээх шүлэгтээ хайр сэтгэлийн дууллуудынхаа түүхийг хураангуйлан томьёолж

Бүсгүй хүн гэдэг

Хүний эх нь учраас

Бүх хүн төрөлхтөн

Гоо сайхнаа авдаг байна.

Бүсгүй хүн гэдэг бас

Гоо сайхны эх учраас

Бүхнээс илүү сайхнаа

Өөртөө хадгалж байдаг байна... хэмээн бичсэн юм.

Б. Явуухулангийн хайр сэтгэлийн уянгын шүлгүүд нь бүх цогцоороо бүсгүй хүнийг хайрлан дээдлэхүйн нэгэн их туульс мэт санагднам. Жинхэнэ яруу найрагчийн бүтээл бол эрээвэр хураавар бодол сэтгэгдэл, үйл явдлын тасархайнууд бус яруу сайхны түүх намтар утга агуулгын цогцлол байдаг нь ийм учиртай ажгуу.

Б. Явуухулан байгаль, эх нутаг, эцэг эх, хүмүүний ертөнц, ан амьтаныг энэрэх хайрлах үзэл санаагаа яруу найрагтаа нэвт шингээж үлдээсэн найрагч билээ. Түүний “Би хаана төрөө вэ”, “Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай”, “Одод усанд шумбадаг юм билээ”, “Гэрэлтэй газар дулаан”, “Миний араншин”, “Монголын дорнод тал”, “Тайхар чулуу” зэрэг олон шүлэг нь монгол уншигчдын хайр талархал, баяр бахархал, цээжнээ хоногших, сэтгэлээс ундрах уянга дууны оргих эх булаг мөн. Түүний “Би хаана төрөө вэ” хэмээх дууллыг монгол хүн бүр цээжээр уянгалуулан уншиж омог бахархлаа илэрхийлэх нь буй.

...Цээлхэн дууны эгшгийг эзэгнэнхэн төрлөө би:

Цэнхэр хадган дээрх мөнгөн аягатай сархданд

Цээл сайхан эгшигтэй уртын дууны аянд

Цэнгэх зовох хосолсон хүний хувь заяанд

Цээлхэн дууны эгшгийг эзэгнэнхэн төрлөө би...

Б. Явуухулан 1973 онд Ховд хотын цэцэрлэгт мод тарьжээ. Яруу найрагч өөрийн тарьсан модондоо зориулан бүүвэйн дуу зохиожээ.

...Явуулын хүн дэргэд чинь ирж байг,

Яахав намайг, тэд дурсан ярьж бай,

Яруу найргийн мод, бүүвэй

Явуухулангийн мод, бүүвэй!

Хожим энэ мод тэнгэр баганадам өндөр болжээ. Явуугийн мод хэмээх нэрийг олж сүүдэрт нь залуу хос болзож, шүлэгчид яруу найргаа цуглаж уншдаг, Явуухуланг дурсан хундага өргөдөг болов. Яруу найргийн мод өөрийн түүх намтрыг бичсээр байна. Түүний адил Явуухулангийн найргийн утга уянга унших бүхий улам цэцэглэн навчилах мэт дэлгэрмүй.

Их найрагч Б. Явуухулангийн яруу найргийн өв дотор хамгийн хүндтэй байрыг эзлэх, хүчтэй шүлэг бол түүний “Тэхийн зогсоол” хэмээх дууль юм. 1969 онд бичсэн эл бүтээл нь монголын яруу найрагт төдийгүй, хүн төрөлхтөний яруу найргийн эрдэнэсийн алтан санд зүй ёсоор орох ёстой туурвил мөн.

Мэдээж энэ шүлэг яруу найрагчийн хувийн намтрын зурвас хэсэг юм. Үйл явдал хоёр шугамаар өрнөж байна. Эхнийх нь өвөлжөөний дулаан бууцнаас гарч нутаг сэлгэх гэж буй нүүдэлчин айл. Дараах нь орчлонгоос жам ёсоороо халих гэж буй янгирын тэх. Аль аль нь орчлонгийн явдал...

...Төрсний эцэст үхнэ гэдэг

Амьтны ёс оо!

Төрсөн нутгаа орхиноо гэдэг

Амаргүй даваа!...

...Орчлон хорвоогийн мөнхийн зүй тогтол. Өтөлсөн янгир насны туйлд хүрээд өөрийнхөө төрсөн ууландаа эхээс унасан газраа ирж буй сэтгэл догдолж нулимс унагам учрал тохиолтой анчин таарчээ. Амьдын хорвоогийн тавилан заяа, өнгөрүүлсэн амьдрал, ууж ундаалсан бэлчээрээ сүүлчийн удаа харж ертөнцийн жам ёсны оргил дээр зогсох янгир бол зүгээр нэг ан амьтан бус түүний цаана байгал ээж амьд ертөнц тэр аяараа буй ажгуу. Амьд амьтан, эх нутаг хоёр учран золгох, хагацан салах уулзвар дээр ертөнц оршином. Хэзээ нэгэн өдөр хүмүүнийг ч бас янгирын адил эцсийн зогсоол нь хүлээж байдаг билээ. Тэхийн зогсоолыг дурандаад өдөржин хорвоог бясалгаж буй анчин, янгирын тэхийг үргэж цочоохоос эмээн нүүдэлээ хойшлуулан хорвоогийн жам ёсонд сүсэглэж суугаа хот айлынхан. Энэ бүх үйл явдал, өдөр хоногууд, сэтгэлийн шимшрэлийг зүрхэн дундуураа гаргаж буй бяцхан хүү буюу яруу найрагчийн бага нас, нүүдэлчний амьдралын жаргал зовлон, эх нутаг хийгээд шүтэлцээт бүхий л юмсыг энэрэн нигүүлсэх соёл, орчлонгийн үнэт агшинуудын гэгээн судар энэ гэлтэй. Янгирыг жам ёсоороо хальсны маргааш өглөө нь хот айл ачаалан нүүдэллэж “Тэхийн зогсоол”-ыг эргэж харж “Төрсөн нутаг минь” хэмээн өөртөө хэлж буй төгсгөлд ирэхэд өр нимгэн хэний боловч хоолой зангирч, аньсага чийгтэнэ. Явуухулан бол эх орон, байгал дэлхийн гайхамшигт дуучин, ертөнц өөрийгөө дуулуулахаар илгээсэн “алтан гургалдай” буюу.

Явуухулангийн яруу найргийн амьдралын үлэмж хэсгийг түүний соён гэгээрүүлэх үйлс эзлэнэ. Тэрбээр Горькийн сургууль төгсч ирснийхээ дараа утга зохиолын оройн дээд сургууль байгуулах ажлыг санаачлан эхлүүлж, яруу найргийн уншлага зохиож, дэлхийн сонгодог яруу найргийн сор дээжээс орчуулан түгээж байлаа. Сергей Есенин, Омар Хайям, Гётегийн шүлгүүдийг орчуулж өрнө дахины яруу найргаас суралцаж, уншигч олондоо толилуулж байв. Дорно дахинаас Ли Байгийн шүлгүүд, Японы хайку шүлгээс орчуулж, өөрөө хайку маягаар шүлэг бичиж туршсан зэрэг нь чухам яруу найргийн соён гэгээрүүлэх үйлс байсан юм. Тэрбээр оросын яруу найрагчидтай гүн дотно нөхөрлөж Лев Ошанин багшийгаа монголд урьж ирүүлэн, Римма Казакава, Анатолий Софроновыг орчуулж, зөвлөлтийн болон тухайн үеийн социалист орнуудын зохиолчдын байгууллагуудтай нягт хамтран ажиллаж байв. Энэтхэг, Этиоп, Кубаар энх тайвны элчээр аялан явж олон сайхан шүлгээ туурвижээ.

Их яруу найрагч бээр өөрийн яруу найргийн үйл амьдралд хоёр үе шаттай хөтөлбөр дэвшүүлсэн хэмээн ярих дуртай байв. Эхний хөтөлбөр нь 1959 онд бичсэн “Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай” хэмэх шүлэг юм.

Дуулим хорвоод төрсөн минь учиртай:

Дуулж суугаад ээжийнхээ уйлахыг нь үзэх гэж

Дуунд тийм чадал шингэж байдгийг мэдээд

Дуу өөрөө зохиож дуутай хамт амьдрах гэсэн юм би

Дуулим хорвоод төрсөн минь учиртай.

хэмээх тунхаглал нь далаад оны сүүл үе хүртэл бүхий л яруу найргийнх нь оршил аялгуу байжээ. Түүний хоёр дахь хөтөлбөр бол 1977 онд бичсэн “Шүлэг минь, хүлэг минь” хэмээх шүлэг юм.

Шүлэг минь-хүлэг минь, чи бид хоёр

Шүүдэр мэлтрэн цэцэг уйлтал дуулах ёстой!

Шүлэг минь-хүлэг минь, чи бид хоёр

Сар мэлмэрэн хээр хонотол дуулах ёстой!

хэмээн эхэлдэг энэ шүлэгтээ тэрбээр “хүлэг бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн шууд ил тодоор тунхагласан байдаг. Ийм учир бас байсан юм. Б. Явуухулангийн бүтээн туурвисан он жилүүд бол монголд социалист нийгмийн тогтолцоо оргил үедээ хүрсэн, нам засаг, Октябрийн хувьсгал, Ленин, Зөвлөлт улс, найрамдлыг магтан дуулахыг уран бүтээлчдээс шаарддаг тийм он жилүүд байлаа. Чухам ийм үед тэрбээр тэр цаг үеийн золиос болохгүйн тулд цөөн бус шүлгээ дээрх уриа шаардлагад нийцүүлэн зохиож, түүнийхээ шүхэр дор уянгын шүлгүүдээ бичиж байлаа. Утга зохиолын харилцаа ч тухайн социалист орнуудын хүрээнд болж, дэлхийн ихэнх оронд монголын утга зохиолыг мэдэхгүй байсан тэр үед “хүлэг бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэсэн тунхаг бол гайхалтай содон, эр зоргийн дуулал байсан юм. Гэхдээ тэрбээр үзэл суртлын дарангуйлал, атаа жөтөө, утга зохиолын дайсануудаасаа хол байгаагүй, уран бүтээлчийн бүхий л саад бэрхшээл, зовлон гамшигийг туулсан бөлгөө. Их найрагч Б. Явуухулан өөрийнхөө хүрэх ёстой оргилыг харж байсан юм. Дэлхийн хэмжээний яруу найрагч гэдгээ аль эрт мэдэрч, өөртөө төдийгүй Монголын яруу найргийг дэлхийн дэвжээнд гаргах их холын зорилго түүнд байсан юм. Их найрагч бээр сүүлийн жилүүддээ монголын зохиолчдын эвлэлд яруу найргийн зөвлөлийг тэргүүлж, залуу яруу найрагчдын клуб хичээлүүлж тэр үеийн яруу найргийн хорхойтон биднүүс түүнийг бишрэн дагаж “Явуу багш” хэмээн хүрээлсэн юм. Явуу багш бээр шүлгийг илүү, дутуу үггүй маш нарийн нягт, хөгжимлөг, айзам хэмнэл бүхий өө сэвгүй урлах ёстой гэж шаарддаг байсан бөгөөд яруу найргийн хамгийн гол зүйл бол дотоод сэтгэлийн дүрийг илэрхийлэх ёстой гэж үздэг байв. Яруу найраг бол үгийн урлаг учраас үгийг илүү ч үгүй дутуу ч үгүй байранд нь онож тавих ёстой гэдэг байлаа. Мөнөөх дээр дурдсан “Тэхийн зогсоол” бол яруу найргийн урлахуй хийгээд дүр бүтээхүйн гайхамшигт том сургууль бөлгөө.

Б. Явуухулангийн 1950-аад оны сүүл үеэс наяад оны эхэн үеийг хүртэл бичсэн шүлэг, дууль нь Монголын яруу найргийн XX зууны бүхий л ололтын охь байсан гэж үзэж болно. Түүний суралцсан багш нь монголоосоо ардын яруу найраг, Инжинаши, Гулиранс, Равжаа, Нацагдорж байсан юм. Монголын уламжлалт яруу найргийн туурвил зүйн сонгодог өв уламжлал, дорнын намуун уянга, өрнө дахины яруу найраг дах сэтгэлгээний чөлөөт хэв маяг Б. Явуухулангийн яруу найрагт тун гайхалтай найрсаж түүний яруу найргийн ертөнцийг баяжуулсан байна. Тэрбээр 1930-аад оны сүүл үеэс 1950-аад оны эхэн үе хүртэлх монголын яруу найраг хийгээд уран сайхны сэтгэлгээний хоосролын дараа, шинэ цагийн яруу найргийн туурвил, сэтгэлгээний чиг хандлагыг илэрхийлэгч нь болж гарч ирснээрээ цагийг эзэлсэн их дууч нь болсон юм.

Б. Явуухулан өөрөөсөө өмнөх бүхий л цаг үеийн монголын яруу найргийн ололт хийгээд өөрийн цаг үеийг эзлэн дагуулагч нь төдий бус өөрөөсөө хойших залгамжлах үеийн яруу найргийг бойжуулахад маш хүчтэй нөлөө үзүүлсэн яруу найрагч бөгөөд өдгөөгийн Монголын яруу найргийн гол төлөөлөгчид болох Ш.Сүрэнжав, З.Дорж, Д.Цоодол, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар нар бол түүний шууд үргэлжлэл юм.

Эдүгээ XXI зууны монголын яруу найрагт хамгийн их нөлөөтэй байгаа Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар нараас суралцагч залуус тэдний өмнөх Б. Явуухулантай заавал ч үгүй холбогдох тавилантай ажгуу.

Б. Явуухулангийн яруу найраг нь урлан туурвихуйн томоохон дэг сургууль, яруусал төгс уянгалахуйн гайхамшигт үлгэр, дотоод сэтгэлийн гэрэл цацарсан дуулал юм. Тэрбээр монгол хэлний шүлэглэл зүйн дээд боломжийг төгс эзэмшсэн урлахуйн ухааны инжаан, шүлгээр аялгуу эгшиг бүтээхүйн их туурвигч бөлгөө.

XX зууны монголын сод яруу найрагч Б. Явуухулангийн зүрх 1982 оны өвөл гэнэт 53 насандаа зогссож монголын уран зохиолд хүнд гарз тохиолдсон юм. Алтан өлгий дэх шарилын хавтан дээр “Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай” хэмээх шүлгийн мөрийг нь сийлсэн бөгөөд харин “хүлэг минь шүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх зорилтоо хойчийнхондоо даатган үлдээсэн юм.

2006 онд Монгол Улсад Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал зохион байгуулсан үйлс нь дэлхийн дэвжээнд монголын яруу найргийг гаргах гэсэн Б. Явуухулангийн мөрөөдлийн үргэлжлэл болсон хэмээн зарим хэвлэл мэдээлэл тайлбарлан бичиж байсан нь үнэний хувьтай. Дэлхийн яруу найрагчдын их хурлын сүлд тугийг Б. Явуухулангийн төрсөн бууц, тэхийн зогсоол, Отгонтэнгэр хайрханы тэнгэрт мандуулахдаа бид “Шүлэг минь, хүлэг минь би бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн омог бардам дуулж явлаа.

Монголын яруу найрагчдын эрхэм дотно нөхөр авъяаслаг орчуулагч Саймон Вэккхам Смит Б. Явуухулангийн шилмэл шүлгүүдийг англи хэлнээ орчуулан уншигчдад толилуулж байгаа нь зөвхөн монголын утга зохиолд тохиолдож буй маш чухал үйл явдал төдийгүй, дэлхий дахины соёлт уншигчид, утга зохиолын зүтгэлтнүүд, яруу найрагчдад барьж буй үнэт бэлэг хэмээн үзэж болно. Их яруу найрагч Б. Явуухулан яруу найргаараа дэлхийн дэвжээнд өөрийн байр суурийг шинээр эзлэх боломжийг энэхүү орчуулга олгоно гэдэгт итгэж байна.

ХХ зуун, XXI зууны зааг дээр өргөн олон нийтийн дунд “зууны манлай”-г шалгаруулах санал асуулга явуулахад Б. Явуухуланг “ХХ зууны манлай яруу найрагч”-аар ард түмэн нь өргөмжилсөн юм. Дорнын их яруу найрагч, зууны манлай яруу найрагч хэмээх алдар цолыг тэрбээр тэнгэрт хальснаасаа хойш ард түмнээсээ авсан билээ. Яруу найрагч амьддаа хүртээгүй алдараа үгүй болсон хойноо хүртдэг хувь тавилантай ажээ. Монголын сод их яруу найрагч Б. Явуухулан яруу найргийг “ухаан бодлоос босоогоороо төрсөн гуурст хүлэг” хэмээн томьёолжээ. Тэрхүү гуурст хүлгийг эмээлэн мордсон яруу найрагч зуун зууныг ч гэтлэн, мянганы чанадтай хүрэх нь дамжиггүй буй заа.

Их найрагчийн амьдралын тэн хагас нь монголын нийслэл Улаанбаатар хотод өнгөрсөн байна. Угаас нүүдэлчин яруу найрагч бээр сав л хийвэл Туул голын хөвөөнд очиж онгодоо дуудах дуртай байлаа. Гол ус түүнд утга уянга, гэгээн тунгалагийг өгдөг байснаас тэр буй заа. Яруу найрагч Туул голыг олон шүлэгтээ, од сартай нь ангир шувуудтай нь дуулжээ. Тэр цагт гол ус ч, яруу найраг ч тунгалаг байжээ. Одоо гол ус тоорогтож, яруу найраг ч бас булингартжээ. Тунгалагшиж нэг, булингартаж нэг урсах нь гол усны хувь тавилан ажээ. Яруу найраг ч бас тийм ажгуу. Явуухулангийн гэгээн уянга байсан цагт, гол ус ч тэр, яруу найраг ч тэр, хүмүүний зүрх сэтгэл ч тэр, цагийн цагт ариусан тунгалагшсаар байх буй заа.

ГОЛ УС ТУНГАЛАГШИХ ЦАГ

Эргийн дээрх бургас бүхэн мөчиртөө шувуутай

Эрвийн сэрвийх навч болгон алгандаа гэрэлтэй

Хатан ус ариусан тунгалагших намар бол

Ханаран мөшийх Туулын найргийн даллагатай цагаа!

Намрын дунд сарын гол усны зургийг

Нарийн бийрээр торгон үзүүрээр тогтоон барьмаар

Явуухулангийн хоёр ангир бас л эндээ хөвсөөр

Яруу найрагч нь эзгүйг хөөрхий тэд мэдэхгүй ээ

Хөшгөн цагаан манан урсгал сөрж босоод

Хөлгөн дөрвөн уулынхаа хөндийг өгсөж хөвлөө

Билгүүн төгс Явуугийн залуу навчис өвгөрчээ

Бишрэлт хатан Туул нь яг л өнөө янзаараа

Өвс бүхнийг үзвээс дууны долоон өнгөтэй

Үүлс бүхнийг ажваас адууны түмэн зүстэй

Гуулин навч хөвсөн Туулынхаа уснаас залгилахад

Гуниг болооп буртгаас энэхэн бие ариусмуй.

Дуулим шүлэгч Явуугийн дуу бүхнийг би мэднэ

Дуулж амжаагүй болгоны нь бол Туул гол л мэднэ ээ

Чингисийн эзгүйд Монгол минь нэг ядарсан юмаа

Чиний эзгүйд яруу найраг минь зүдэрлээ

Туул голын ус намартаа нэг тунгалагших мэт

Туулах цагийн урсгалд яруу найраг минь тунгалагших биз ээ

Төгөлдөр авьяаст хөвгүүд яруу найргийн тэнгэрт

Төрж мэндэлсээр байхыг Туул минь үзэх биз ээ

Эртний судрын элэрч шарласан хуудас мэт

Эмзэгхэн шаржигнах намрын хонгор навчсыг

Хатан Туул мэргэн их мэлмий болоод сонор

Хайхран анзаарч хадгалан бичиглэх нь лавтай

Яг л энээхэн хавьд хожмын шүлэгчид ирнэ ээ

Ялгуун сарыг тэнгэрт нэг, усанд нэг харна аа

Одод усанд шумбахыг Явуу минь тэр жил үзсэн шиг

Ондоо бас нэг гайхалтайг тэд бас үзнэ ээ

Үдшийн бүхий улаан бургас нөмрөн

Үргэсэн гэрэл голын ёроолд буугаад

Туж юмс бүүдэн буудан болсоор байхад

Туул голын ус л улам улмаа гэрэлтвэй.

Мөнгөн навч хөвсөн Туулынхаа уснаас залгилахад

Мянган жилийн бүдэг бадаг түүний гэгээнд тодорвай

Гол ус ариусан тунгалагших найргийн энэ Шамбал дор

Зул мэт шүлгээ гэрэлтүүлж Явуухуландаа өргөвэй.

2008.XI.7

Улаанбаатар

ПИРАМИД БА ЗОХИСТ АЯЛГУУ

Цаг хугацаа, зүг чиг, орон зайн баримжаа алдагдан төөрөх үе байх ажээ. Мексик хүртэл хорь гаруй цаг нисэх боловч, ертөнцийн хугацааг хорь шахам цагаар сөрж товчлох юм. Мексик баруун зүгт хэмээн бид бодно. Гэтэл бидний онгоц зүүнш Японы арал дээгүүр гарч Номхон далай дээгүүр тувт дорно зүгийг замнана. Тэгэх мөртлөө Мексикийн хойгт баруунаасаа ирж байх юм. Энэ бол бидний нэгэн хэв маягийн иргэн¬шилдээ хэтэрхий дасан зохицсон сэтгэлгээний дадлаас хамааралтай тогтнолшилийн үр дагавар ажгуу. Бидний өвгө дээдэс болох Төв Азийн өндөрлөгийн монголжуу төрхөтнүүдийн нэгэн их сүрэглэл умарш нүүдэл¬лэн улмаар Аляскийн хуурай газраар дамжин говийн чулуун соёлоо тээн эдүгээн Америк тивд хүрч очих тэр цагт цагийн зөрүү хийгээд зүг чигийн баримжааны хямрал огт байгаагүй ажгуу. Яагаад гэвэл тэд өөрсдийн ахуй, дадал, зан үйл, соёлыг тээн, үхэж төрж, үр удмаа өсгөсөөр аажуу тааваар аймаглан нүүсэн юм. Тэд он цагийн урсгалд үүтгэн бүтээж, мөн¬хүү он цагийн алдралд уусан шингэсээр байлаа. Дорнод Азиас гаралтай тэрхүү монголжуу төрхтөнүүд Америк тивийн эх газрыг нээж олоод өөрсдийн соёл иргэншлийг цогцлуулж эхэлсэн нь арван мянган жилээс чинагш болой.

Бидний очсон Мексик бол тэдний буй болгосон Майя соёлын нэгэн голомт бөгөөд тэрхүү их соёл иргэншлийн агуу сүрлэг ул мөр бол эдүгээн Мексикийн пирамид ажгуу.

Дэлхий дахинаараа Египедийн пирамид руу аялан цувж, гайхан шагшиж байх цаг дор Мексик, пирамидын тухай зүүдлээ ч үгүй байлаа. Жараад онд нэгэн жаал хүү ууланд ямаагаа хариулж яваад нэг чулуун хүүхэл-дэйрхүү юм олжээ. Жаал хүү аавдаа үзүүлж, аав нь таньдаг түүхчиддээ үзүүлж. Эртний хүний онго тахилгын холбогдолтой тэрхүү “хүүхэлдэй” археологичдын анхаарлыг татвай. Чулуун онго олдсон шовгор ууланд малтлага хийсэн даруйд л хүрзний ирмэгээр тэгш дөрвөлжин засмал чулуун довжоо гарав. Шаталсан довжоог ахиулан ухах тусам малтлага доош биш уул өөд өгссөөр байв. Хэдэн жил малтаад харсан чинь мөнөөх уул нь тэр чигээрээ Пирамид болохыг мэдэв. Эртний хүмүүсийн бүтээсэн пирамидын дээр хөрс шороо дарж, өвс ногоо, мод бут ургаад уул болон тогтсон нь энэ байжээ. Археологичд Пирамидын орой дээрээс эргэн тойрон цэнхэрлэх ижил уул¬сыг халиав. Уул болгон Пира¬мид мэт. Дахиад л малтлага. Дахиад л пирамид. Мексикийн хойг дөчөөд мянган уултай. Уулс нь бараг бүгдээрээ шовх гурвалжин оройтой. Энэ болгон уул уу, пирамид уу? Ийнхүү наяад оноос хойш Мексик Пирамидын эх орон болохоо мэдвэй.

***

Мехико хотын ойролцоо Тиотихоукан хэмээх эртний хотын аварга том цогцолборыг малтаж ил гаргаад байгаагийн төв хэсэг дэхийг нь Нарны пирамид хэмээнэ. Галт уулын хүрмэн чулууг шоо дөрвөлжлөн засаж, сүмбэр уулын шатлалаар үеслүүлэн зүмбэрлүүлсэн энэ¬хүү наран тахилгын пирамид жаран давхар байшинтай дүйцнэ. Наран тахилгын оройгоос сарны пирамид, гал тахилгын пирамидууд тод харагдана. Монголын таван найрагч /Дан.Нямаа, Ц.Бавуу¬дорж, Б.Золбаяр, Б.Дашзэвэг, бас орчуулагч Г.Инжбадар бид/ таван мянган жилийн түүхтэй энэхүү гайхамшигт наран- пирамидын оройд эх нутгийнхаа уулсыг хадаг яндарт чулуун овоон дээр байгаа мэт хийморь сэргээн алсыг халиан зогсоно. Уулсыг дуурайсан пирамидууд, цаашлаад зөв гурвалжин дүрст пирамидан уулс тэнгис далай хийгээд тэнгэрийн хаяа руу алсран цэнхэртэж үргэл¬жилнэ. Түүнээс цааш далай тэнгэрийн хярхаг, бодлын алс. Бодлын алсад эх нутгийн минь ноён уулс, талын минь намхан толгод дээрх чулуун овоо үзэгдэнэ. Монголын хээр талын хад чулуунаа онго шүтлэгийн дүрслэлээ сийлэн үлдээнэ. Тэнгэр эрхис, од саранд тахилга өргөж асан эртний нүүдэлчид хувь заяа, зам мөрөө даатган их гал өрдөн залбирч дуулж хуурдаж зан үйлийн соёлоо тээн ирж, улам өргөжүүлэн сүндэрлүүлэн зүрх сэтгэлийнхээ тэмүүллийг агуу том пирамид болгон наранд өргөсөн нь энэ буюу.

Монголчуудын овоо босгох ёс хийгээд сүмэрийн Зиккурат сүм, Энэтхэгийн Гуптагийн соёлын суварган барилга, Бурхан багшийн агуу том суваргууд, Майя шүтлэгийн Пирамидууд нь нэг угшилт соёлын гинжин цувуу болох тухайд манай нэрт сэтгэгч Ч.Эрдэнэ нэгэнтээ дурдаж байсан нь чухам энд л тодрон бодогдож байна.

Хээр талын нүүдэлчид пирамид хэлбэрт уулынхаа чулуун овооноос дээр хөхрөгч тэнгэр эцэгтээ сүслэн залбирах хийгээд энэхүү пирамидийг бүтээгч Майя нар уул хэлбэрт пирамидынхаа оройгоос тэргэл улаан нарандаа сүслэн залбирахын утга чанар төрөл садны сүлбээтэй болохыг илүү тод мэдэрвэй.

Энэхүү Пирамид соёлыг бүтээх цагт Майя нар сарны хуанли зохиож, өвөрмөц адармаат дүрс үсгээр ном барлаж, пирамид цогцолбор бүхий уран барилга, вааран урлалыг нэн гайхалтайгаар хөгжүүлж байжээ.

Майя соёлын энэхүү хөрсөн дээр манай тооллын өмнөх 613 оноос Мексикийн хуанли эхэлж алт мөнгөн урлал, уран барилга, ном соёл бүхий олон хот тосгон буй болж аандаа Майяпан төр улсыг байгуулж зуу гаруй жил оршин тогтносон байдаг. Удалгүй Майяпан эвдрэн нурж үнс нурам болоод оройд нь дайнч үндэстэн Ацтекууд Майяг эзлэн мөхөөж мөнөөх агуу пирамидууд дээр амьд хүнээр тахил өргөдөг зан үйлийг тогтоож барилга байгууламжийн хормойгоор цусан гол урсгах суваг хүртэл бий болгожээ. Бараг хоёр зуун жил хүчирхэгжиж цэцэглэж ирт сэлмээр хавь ойроо чичрүүлсэн хүчирхэн Ацтекийн эзэнт улсыг Эрнан Кортес хэмээх испани эрээр удирдуулсан жижигхэн дээрэмчдийн отряд хурдан морь, галт зэвсэгтэй орж ирээд эзлэн авсан гэдэг. Ийнхүү Майя соёл иргэншлийн аварга том хотууд, өдий төдий уран барилгын цогцолборууд үнс нурам, үртэс тоосонд хувилж түүний оронд испани маягийн хот тосгод буй болов.

Зан үйл, өмнөх үеийн сэтгэлгээ соёлтойгоо цуг мартагдсан пирамидуудыг он цагийн тоос шороо дарж, хагд шарилж далдлаад, даан удалгүй мод бут ой шугуй эзлэн халхлаад нэг мэдэхэд цэнхэр цэнхэр уулс болон хувирсан байна.

***

Пирамид хотуудын шороон дээр испани маягийн хот тосгон буй болсоны адил Майя дуу шүлэг, үлгэр домгийн балар эртний улбаа нь хэл соёлтойгоо онгон эдгэрч тэрхүү хөрсөн дээр хожмын Латин Америкийн Испани хэлт утга зохиолын томоохон суваргууд буй болов. Үүний дотор Индианы домог мифүүд хийгээд ялангуяа мексик домог үлгэрүүд нэн алдартай. Өнгөрсөн жил Нобелийн шагнал хүртсэн Францын яруу найрагч, зохиолч Жиэн-Мари Густав Ли Клөзио бээр олон шилдэг бүтээл туурвисны дотор эртний мексик домгуудын франц орчуулга нь гол бүтээлд нь зүй ёсоор тооцогддог. Испани хэлт яруу найрагчдаас Ч¬лийн Пабло Неруда дэлхий дахиныг цоглог хурц дуу хоолойгоороо бишрүүлж байв. Тэрбээр Монголд ирж “Тэнд миний садан нутагладаг юм” хэмээх шүлгээ монголчуудад бэлэглэж байлаа. Дэлхийн яруу найрагчдын XXVIII Их хурлын тайзны төвд Мек¬сикийн яруу найрагч Нобелийн 1990 оны утга зохиолын шагналт Октавио Пазын зургийг нэн тод томруунаар голч болгон бүтээгээд тойруулан дэлхийн яруу найргийн 28 дахь удаагийн Их хурлыг зохион байгуулсан яруу найрагчдын хөргийг зурсан байв. Дэлхийн Испани хэлт утга зохиолд хамгийн их нөлөөтэй байгаа 1985 оны Нобелийн энх тайвны шагналт Эрнесто Кахан энэ удаагийн их хурлын гол удирдагчийн нэгэн. Аргентинд төрж, Израйлаар овоглодог энэ яруу найрагч, физикч тэрбээр атомын цөмийн эрчим хүчний судалгаанд гайхалтай нээлт хийсэн төдийгүй, яруу найргийн мөр бадаг үг, авианд ч тийм цөмийн эрчим хүчний задаргаа хийж болох юм хэмээн үздэг. Эрнесто Кахан бол өөрийн гарвал язгуурыг монголтой холбож,

-Кахан гэдэг миний овог бол танай монгол хэлний Хагаан буюу Хаан хэмээх үг юм шүү дээ хэмээн ярих дуртай.

Эртний дундад зуунуудыг шинэ эринээр сольсон

Эрх чөлөөний оршил нь тэр буюу

хэмээн Чингэс хааны тухай их үйлсийн тухай гайхам сонин шүлэг бичсэн тэрбээр

-Чингэс хааныг алаач, талаач хэмээн сурах бичгээс уншиж, тийм мэдээлэл дунд өссөн би “үл үзэгдэхүйн мэдэрхүйгээрээ” энэ шүлгийг бичсэн хэмээн ярьж Дундад зууны сэргэн мандалтыг Чингэс хаан эхэлсэн гэж лекц уншдаг нэгэн билээ.

Мексикийн бахархал болсон яруу найрагч, зохиолч, утга зохиолын шинжээч О.Паз мөнөөх эртний индиан гарвалтай үлгэр домгийн мөр улбааг өөрийн уран бүтээлдээ шингээн сүлсэний үрээр дэлхий дахинаа алдаршсан юм билээ. Мексикийн бас нэгэн өвөрмөц яруу найрагч Жэйм Сабинесийн тухай нутаг нэгт найрагчид нь байнга дурсдаг байсан нь учиртай.

Ялаа хэдхэн хоногийн настай

Яст мэлхий хоёр зуун настай

Ямар ялгаатай гэж?

Иймэрхүү утгатай түүний шүлгийн бадгаар Японы яруу найрагч каллиграфи бичээд үзэсгэлэнд тавьсан харагдана лээ. Мексикийн өнөө үеийн хамгийн том яруу найрагч Мануэл С.Лэева Мартинез гуай юм. Дэлхийн яруу найргийн “Алтан титэм”-ийг тэргүүндээ залсан цөөхөн яруу найрагчийн нэгэн тэрбээр манайхаар бол Б.Явуухулан юм. Түүний дүү, охин, ач нар нь бүгдээрээ яруу найрагч бөгөөд Мануэл С.Лэева гуайн утга зохиолын их сургуулийг Мексикийн эдүгээгийн олонхи найрагч төгссөн гэж бодвол Мексикийн яруу найргийн хойч үе бараг бүгдээрээ түүний шавь ажээ. Мануэл С.Лэева гуай энгэртээ Монгол, Энэтхэгийн их хурлын хоёр тэмдэг зүүж нээлтэд ирээд, Чи Энэтхэгийн хуралд очоогүй болохоор энэ тэмдэгээ чамд дурсгая хэмээн Энэтхэгийн тогос нартай тэмдэг миний энгэрт хадаж билээ. Түүний утга зохиолын сургуулийн сүлжээ Мексик даяар арав гаран буй бөгөөд энэ удаагийн их хурлын тодорхой зардлыг тэрбээр хувиасаа хандивлажээ. Мануэл С.Лэева гуайн Монголд зориулсан хос сонет шүлэгт:

Таалал орших талын Монголын яруу найргийн

Тавилан оршихуйн дээдэд мандал өргөвэй.

Молор тунгалаг оюун сэтгэлээсээ, Мексикээсээ

Морьтон ард таны эрчимт мандалд өргөвэй.

Ийм нэгэн сайхан бадаг буй билээ. Тэрбээр 2006 онд Монголд 10 шавьтайгаа ирж яруу найргийн мандал өргөсөн болой.

Эдүгээн Мексик яруу найраг нэн эртний Майя нарын Пирамид соёлын хөрсөн дээр испани хэл соёлын үрийг суулган буй болгосон Латин-Америкийн соёл иргэншлийн өвөрмөц онцлогийг хадгалан цэцэглэж буй ажээ. Яруу найргаараа хүмүүнийг улам гоё сайхан болгоё хэмээсэн энэ удаагийн хурлын тунхаглал бол чухам Мануэл С.Лэева гуайн яруу найргийн голч тэнхлэг буй заа.

***

Пирамидын тэг дөрвөлжин суурь дээрээс дээш зүмбэрлэх тэгш өнцөгт гурвалжин талууд нь ертөнцийн дөрвөн зүгийг тольдон номин далай, ногоон талаас мөнх хөх тэнгэр лүү хурцлагдан шовхорч цойлох амой. Басхүү тэнгэр од эрхис, нар сарнаас ирэх гэгээн эрчимийг шовх үзүүртээ соронздон татаад пирамидын налуугаар эх газрын их далайн дөрвөн зүг найман зовхис руу гулсуулан урсгах болой. Харин пирамидын суурь нь хэвтээ дөрвөлжин мэт боловч, магадгүй төв Азийн тэгш өндөрлөгт эртний нүүдэлчдийн бэлгэдэл дөрвөлжингийн хас дүрст тэмдэглээний ул мөрийг илэрхийлсэн байж тун магадгүй санагдвай. Америк тив рүү нүүн одсон эртний монголжуу төрхөт нүүдэлчдийн үлдээсэн хас язгууртай хадны бичээс, Хүннүгийн үеийнх хэмээдэг рүни бичигтэй төсөөтэй бичээс хийгээд Америк тивийн хадны дүрс тэмдэгнүүдтэй нэгэн язгуур илэрч байгаа хийгээд Пирамид ба тахилгын овооны утга агуулгын хоорондын хамаарлаас ургуулан яагаад ч юм ийм бодол төрсөн хэрэг. Тэгээд ч пирамидын орой дээрээс нь буюу тэнгэрээс хавтгай дээр байгаагаар халиаваас дөрвөлжин, гурвалжин, дугуй гурван дүрсээс бүтсэн байгаа нь орчлон ертөнцийн үүсэл хийгээд оршихуйн зүй тогтлыг багтаасан гэлтэй. Мөн уг дүрслэлд ертөнцийн тогтмол чанар хийгээд, хөдөлгөөний үндсэн чанар хадгалагдсан харагдана.

Ерөөс Пирамид бол мөнх тэнгэрийн эрчим хүчийг эх газар луугаа урин буулгагч-цэнэг хуримтуулан дамжуулагч аж. Пирамидаас хожуу буй болсон Бурханы суваргууд, Сүмэрийн Зиккурат байгууламжууд, шовгор оройт барилгууд, монгол нүүдэлчний гэр сууц, цөм л мөнөөх эрчим хүчний эх булагтай гинжин холбоотой.

Эртний Майя нар Пирамид соёлыг бүтээж ахуйд Энэтхэг дахинд Веда агуу их яруу найраг – гүн ухааны хөлгөн туурвилууд хүмүүний оюун ухаанаас ундран бууж байв. Гэхдээ Веда яруу найргийн дууллууд хүнээс гарсан уу, тэнгэрээс буусан уу гэдгийг одоо ч бүрэн тайлдаггүй. Пирамид бүтээсэн цаг үеийг ертөнцийн хүний байгаллаг зүй тогтлоор авч үзвэл, оюун санааны тиг нь яах аргагүй ураг садан ажгуу. Яруу найраг хийгээд гүн ухааны тэнгэрлэг нэгэн ухаарлын цэгээс пирамидын тэгш гурвалжин налуугаар доош уруудуулан буулгахуйд тэгш дөрвөлжин шүлгэн байгууламж болон хувирна. Яруу найргийн бичиг үсгээр хэлбэржсэн тэгш хэм, тэг дөрвөлжин донж дан нь хүн төрөлхтөний соёлд буй болоод мөн л хэдэн мянган жилийг элээжээ. Яруу найраг өөр өөр хэл, сэтгэлгээ, ондоо ондоо үсэг бичгээр бүтэх боловч нэг л ижил байгууламжтай харагддаг нь ер сонин юм шүү. Бичиг үсэг үүсээгүй байхад ч ардын дуу юм уу мөргөл залбирлын дуудлага, аман яруу үгсийг хэл аялгуунаас хэлбэршилд шилжүүлэхэд мөн л ийм дүрсэнд илэрхийлэгдэнэ. Энэ бол жам. Пирамид хийгээд яруу найргийн бүтээн байгуулалтын донж данг ийн адилтган бодох тухай төсөөлөл огт байгаагүй миний ой тойнд ижилсүүлэх ийм нэгэн тиг буусан нь Мексикийн пирамидын оройд болой. Пирамидын оройн голч цэгэн дээр мөнгөн гадас гүн тийш нь хатгасан байх бөгөөд мөнөөх гадасны зулайд хуруугаа хүргэж эрчим хүчээр өөрийгөө цэнэглэх гэсэн олны цуваа үл тасрах нь бас л нэгэн далд учигтай буй заа.

***

Орчлон ертөнцийн ухамсарт тэмүүлэл нь хэдий цагт анхлан үүссэн байнав, Веда тэр цагт үүссэн хэмээн Энэтхэгийн хожмын мэргэд айлддагтай яг адил утгаар пирамидын байгууламжийн санаа мөн л тийм үүсгэлтэй байхаа. Вэдийн яруу найраг нь нэгэн түм гаруй шүлэг, тарниас бүтэх бөгөөд судлаачдын тэмдэглэснээр манай тооллын өмнөх дөрвөн мянган жил орчмоос хоёр мянга орчим он дамжуулан үе уламжлуулан туурвисан гэдэг нь бас л манай дэлхий дээрх олон Пирамидуудын настай адил сонсогддог юм. Веда судрыг зохиосон эзний тухай ямар нэгэн мэдээ уламжлаагүй, мэргэн арш нар үнэнийг таньж ухаарсан дотоод гэгээрлийнхээ туршлагаар тэнгэр-Богдосын хэлийг үгээр дамжуулан илэрхийлсэн нь юм хэмээх нь буй.

Ведийн ариун үгс нь орчлон цогцлон бүтсэн тэрхүү эрчим хүчтэй эн тэнцэхүйц эрчим хүчтэй хэмээн үзнэ. Дэлхийн яруу найрагчид хуран чуулах бүрийд Энэтхэг яруу найрагчдын бахархал болгон дуудах нэгэн өвөг шүтээн байдаг нь энэхүү Веда болой. Ведийн шившлэг шүлгүүдэд замбутив, бурхан, диваажин гурав онцгой байртай бөгөөд энэ нь бодит ахуй, бурханлаг үйлс, мэдрэмж ухаарал энэ гурвыг илэрхийлнэ. Ведийн мэргэдийн шүлэг нь дотоод совин бил¬гээс үүдэн үнэнийг танигч мэдлэгээс ундарч, гарцаагүй буй болох зүйлийг эрч хүчтэйгээр зөгнөнө. Веда яруу найргийн сахиус нь тэнгэрүүдийн ертөнцөөр зорчиж, тарнийн нууцлаг гүн утгасыг мөнхийн цаг хугацааны хязгааргүйд гаргаж тавьдгаараа агуу. Энэтхэгийн суут яруу найрагч, соён гэгээрүүлэгч Равиндранат Таагүрийн “Өргөлийн дуулал” хэмээх Нобелийн шагнал хүртсэн бүтээлийн амь сүнсийг тэтгэгч нь Веда яруу найргийн мөнхийн санаа зориг болой. Чухамхүү хэлбэл Веда хэмээх агуу их зохист аялгуун пирамидын суурь хийгээд сүндэрлэгч эрчимээс Энэтхэгийн хожмын их хөлгөн судрууд, Бурхан багшийн “Ганжуур” хийгээд Галидааса тэргүүтний агуу их яруу найраг үүдэлтэй. Яруу найраг бол нэгэн ёсны оюун санааны ертөнц дэх үгээр цогцлоосон Пирамид буюу.

Яруу найрагчийн онгод урам сэрэхийн цагт эрт галавын домог сэлт амилан, эрхэс одод хөдөлгөөндөө орж, байгал дэлхийн өнгө аялгуу найрсан оюун сансарын тэрхүү хэт алс цэгээс пирамид мэт налуугаар ямар нэгэн тэгш дөрвөлжин байгууламжинд хувилан шүлэг төрнө. Үүнийг дорно дахинд зохист аялгуу хэмээн нэрийдэх болой.

***

Мексикийн Пирамидийн эрчимт орой биеэс дэлхийн нөгөө бөөрөн дээрх Отгонтэнгэр уул, Дарьгангын Алтан-Овоо, Богд Дүнжингарав уул цэлсхийн үзэгдэх мэт болбой. Пирамид хийгээд Ведийн тэртээх цаг үед эдүгээн Монголын Алтай, Хангай Хэнтийн уулсын их хөндий, гол мөрдийн сав даган нүүдэллэх овог аймгууд Хойд цэнхэрийн агуй, Рашаан хад, Ямаан ус, Их Тэнгэрийн аманд дүрслэл сэтгэлгээний бүтээл болох сүг зургуудаа туурвиж, магадгүй хээр талын уртлаг эрчимт аялгуугаар яруу сонсголонт тэгш хэм бүхий урт дуугаа шадлан дуулж асан буй заа. Тэр аялгуу, тэрхүү зохист ялгууны тэмдэглээ нь өдгөөгийн бидний хадны сүг зураг хэмээн нэрлэх туурвил мөн байх. Өндөрлөг эрчимт газраа овоо яндар босгож гал асаан од эрхис, нар саранд тахил өргөн өвдөг газрыг өлцөртөл, хажуу газрыг халцартал дуулалдах тэдний дуун монголын хад чулуунаас хангинан сонсогдох мэт болном.

Манай Монголын нэгэн их эрдэмтэн Х.Нямбуу агсан тэмдэглэхдээ “Түмэн насан буюу хас тэмдэг дэлхий дахинд тархсан хэдий ч Монгол газар сайгүй янз бүрээр бүр Хүрлийн үеэс юмуу, түүнээс ч эрт хад чулуунд сийлэгдэн, хүрэл зэсээр цутгагдан үлджээ. Хас тэмдэг нь мөнөөх Хойд Цэнхэрийн агуйн хоёр тэмдгийн гайхалтай уран сийлбэр загвар болох нь алт” гээд Хас тэмдгээр онолын физик болон сансар судлалын нэн шинэхэн ололтыг ч нэгэн зэрэг дүрсэлж болно хэмээсэн нь буй. Нээрээ л тийм. Хас дүрст загвар бол бас л яруу найргийн тэгш дөрвөлж байгууламжтай мөртлөө дөрвөн шад бүхий мөнхийн хөдөлгөөнт дүрслэл хийгээд түүний голчоос омего цэгийн хоорондох гурвалжин тэргүүтэн нь эргээд л пирамид сэтгэлгээтэй мөргөнө. Хас бол хоёр хосын нийлбэр, бас хоёр хосоор шадалж дөрвөн өлмийд бадаг үүсгэдэг монгол яруу найргийн шүлгийн тогтолцооны анхны илэрхийллийн томьёо гэмээр.

***

Мексикийн пирамидын оройгоос, түүний эрчимт мандлын гулсалтыг даган уруудаж эх газартаа буувай. Тэгээд дэлхийн бөмбөрцөгийн налууг тойрон уруудаж эх нутагтаа газардвай. Мексик, түүний Пирамид миний зүүдэнд даруй зуу гаруй хоног үзэгдэв. Бас Мексикт юу болов, ямар содон сонин мэдээ сонсогднов хэмээн чих тавих болов.

Мексикийн пирамид бүхий хотын туурь орчимоос нэгэн болор хүний хохимой толгой олджээ. Тэр хохимой толгойг олсон хүний зүүдэнд хэдэн мянган жилийн тэртээх түүхэн үйл явдал кино мэт үйл явдлаараа үзэгддэг болов гэнэ. Мөнөөх хохимой хүн төрөлхтөний эрдэмтэдийн гайхашралыг төрүүлээд зогсохгүй эртний өвгө дээдэс энэ хохимойг юунд хэрэглэж байсан, ямар багажаар хийсэн, ер манай дэлхийн хүмүүс эртний иргэшлийн үед ийм юм хийсэн байж таарах уу гэх олон асуулт эрдэмтэдийг шаналгасаар байгаа юм байна. Ийм болор толгой зөвхөн Мексик, Америкт төдийгүй Монголд нэг байна гэх сураг гаргаад шуугиад өнгөрөв.

Үүнийг ч бараг манай яруу найрагч, зохиолч, нийтлэлч нар амсаад үзэв бололтой. Монголын энэ үеийн содон нийтлэлч Б.Золбаярын маань “Давалгаа болорших дайд” хэмээх нийтлэл 2008 оны тэргүүн нийтлэлүүдийн гутгаарт “Балдорж сан”-гаас нэрлэгдэж, МЗЭ-ийн шагнал хүртэж, эрин үеийн сод найрагч Ц.Бавуудорж, Дан.Нямаа нар Хөдөлмөрийн гавьяаны хийгээд алтан гадас одон энгэртээ зүүв. Мөн энэ үед надад Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академи тэргүүлэх профессор цол олгосон юм. Энэ бүхэн бол яруу найргийн алмааз мөрүүдийн нэгэн тунхаг болой.

Мексикийн яруу найрагчдын их чуулганы үеэр тив тивээс ирсэн үзэг нэгтнүүдээ үндэсний сархад болох “Такила” хэмээх архиар дайлсан юм. Энэ сархадыг зуун наст ургамалаас, гэхдээ зуун настын эртний өвөг болох аварга том шүүслэг ургамалаас нэрж гаргаж авдаг юм хэмээн, мөсөөр сэрүүцүүлж бидэнд өгдөг байлаа. Бид ч усыг уувал ёсыг дагана хэмээх ардынхаа үгэнд орж, бас ч гэж Мексикийг амталж мэдрэхээр шийдэж мөнөөх догшин хайрханаас багагүй хүртэц¬гээсэн болой. Сонины буланд мэдээ гарчээ. Үзвэл, эрдэмтэд Мексикийн “Такила” хэмээх архинаас алмааз гаргаж нээлт хийжээ. Алмааз гэнээ. Бид чинь тэгээд мөнөөх шин-гэн алмаазыг дажгүй хүртсэн биш үү!

Яруу найргийнхаа ач буянаар газрын хол, усны уртаас алмааз эрдэнийг амсаж явлаа хэмээн бодоход ч сайхан санагдана. Тэгээд пирамид зүүдлэхэд үү?

Акапулко 2008.X

Улаанбаатар 2009.II

Өдрийн сонинд 2009.03.02