Wednesday, September 26, 2007

The sighting of the migrants-harbinger of Spring

A poet awoke from - his slumber cloaked in winter snow.
And felt tiredness from the floating mirage in which lofty mountains tower
A mild spring breeze gently asked for the mellow flavour of the fizzy yogurt of the promised summer .
It is not long ago that he went through the mist of green grasses
when he was sober at the sumptuous feast of the neighbouring house-hold.
How he is in a state of euphoria in the mist at green grass
In the past autumn fog the last flock of ruddy sheldocks in flight honked and disappeared ,
In passing they etched the lines on the forehead of the poet with their wings
Now there is a sighting of the migrants from the vast blue sky.
The lines on the forehead of the poet came alive and flew to welcome the migrants,
when the sighting of the migrants-harbinger of Spring appeared in the sky.


Translated from Mongolian into
English by Dorjgotob.N

Алтан-Овоо номын тухай


Г.Мэнд-Ооёогийн Алтан-Овоо номын тухай


...Г.Мэнд-Ооёо бээр яруу найраг болоод бусад нийтлэлүүддээ олныг нуршин улиглахыг чанд тэвчин гагцхүү хүн зонын оюун сэтгэхүйд гэрэл гэгээ авчрах тэр л нарийн шижмийг барьж авахыг хичээдгээрээ онцгой. “Алтан Овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантейст ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ
С.Эрдэнэ (Монгол Улсын ардын уран зохиолч) Монгол Улсын Төрийн Соёрхолын Хороонд 1996.04.25 бичсэн захидалын хэсгээс

Алтан Овоо бол жинхэнэ нүүдэлчний сэтгэлийн байгалийн тув тунгалаг дуулал бөгөөд нүргээн шуугиант цаг үед төвлөрсөн хотожсон нийгмийн иргэншил дунд бохирдон живж буй хүн төрөлхтөний болон монгол хүний язгуур чанар, оюуны дархлалыг цэвэр ариунаар нь хадгалахын төлөөх эмзэглэлийг мэдэрсэн яруу сайханы увидаслаг бүтээл болно.Я.Баатар (доктор, профессор)
“XX зууны монгол зохиолчид цувралын №47. УБ. 2002


Г.Мэнд-Ооёо бол Монгол ахуйг дэндүү барим тавим амьд, дэргэд авчирдаг бүтээлч юм. Түүнээс шууд л хуурын татлага дуурсч, морь тургин дөрөө харших сонсогдож, аргалын утаа үнэртэн, хэсэг цагаан манан суусан уулын толгой үзэгдэнэ. Тэр бол үйл хөдлөл, үзэгдэх байдлыг эерүү зөөлөн гэгээлэг дуниартай, сэнгэнэсэн алслалтай бас халуун дулаахан дотор талтай нь хамт цогцлоодог байна.
Ш.Цэрэнпил: “Танигдахуй болоод эс танигдахуйн шастир”
/Өдрийн сонин. №211(1713) 2004.08.26/



.... “Алтан Овоо” хэмээх энэ судар бүхэлдээ гүйлгэн харчих төдий ном бус бодож судалж үзмээр, бас ч уншигчийн мэргэжил чадал сорихоор буурьтай бүтээл болжээ гэж үзэг нэгт залуу нөхөртөө баярланам.

Т.Очирхүү: “Алтан Овоо хэмээх судар буюу хүлгийн айзамт ном бүтээгчийн тухай” /1994.1.11. “Ил Товчоо” сонин /


... Монгол эр хүн, монгол морь, монголын тал, морин хуур, талын алтан хараацай, алтан нар, Алтан Овоо нь түүний яруу тансаг шүлгүүдэд нь нэвт шингэсэн. “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон.
Ж.Болд-Эрдэнэ: Гангын нэгэн сондор /”Ил товчооч” сонин
1996.6.11-20 № 17 (201)

“Алтан овоо” миний сэтгэлийн төвд сүндэрлэлээ. Ийм ном олон олноор төрж, номын гэрэл чуулсаар галт бөмбөлөг болон дээш мандаж, энэ цагйн үеийг гийгүүлэн гэгээрүүлэх нь гарцаагүй. Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой. “Алтан овоо” – н дээрээс би ертөнцийн бүхий л уулыг харж зогсном.
Ш.Уянга “Гэрэлт хүмүүний босгосон бодь Алтан Овоо /
Улаанбаатар 1994.07.01. №125 (584)


“Хий хоосон магтаал дэвэрэлтийн хойноос огтхон ч явдаггүй, байгаль угсаа, түүх соёл хэл газар нутгаа дээдлэх, уламжлалаа хойч үедээ үлдээж өгье гэж “сувдан сондор” хэлхсээр ирэгчдийн нэг нь Г.Мэнд-Ооёо мөн. Аливаа хүн нутагтаа бие нь төрснөөр ааш зан оюун бодол нь тэр л нутгаасаа эхтэй байдаг хийгээд аль нэгэн хүмүүний нутаг ямар байна, тэр хүн тийм байдаг. Тэр нь эх газар, эх нутагтайгаа хүйн холбоотойн гэрч.

О.Сүхбаатар: (Хэл шинжлээч, утга зохиол судлаач, доктор, профессор) “Дарьгангын хөх шастир” (УБ 2004) 125-р тал

Онгон


ОНГОН
(Nostalgia)



Нэг.

Зэрэглээ яг л өдийд усан цэнхэртдэгсэн, манай нутагт. Хаврын усан цэнхэр зэрэглээ татаад ирэхээр хүн болоод адгуусны дотор өөрийн эрхгүй ямархан нэг гүйдэл оршчихдог байх. Хүлэг морь хаврын нялх ногооны униар татаж, цэнхэр зэрэглээ босохын үесэд л нутгаа тэмцэн гүйдэг хэмээнэ. Хүний үр ч ялгаагүй. Багын нэгэн явдал санагдчихлаа.Онгон сумын бага сургуулийн дотуур байрны хүүхдүүд хичээл тараад Шар бүрдийн “гөлөөн” хэмээх манханд авирч гараад элсний налуу руу гулсаж тоглодогсон. Нэг өдөр ээжийнхээ оёж өгсөн цагаан ямбуун цамцаа элсэнд даруулчихаад олсонгүй. Найз нартайгаа хавийн элсийг ухаж самраад цөхрөнгөө барах үес гэрээ санах өвчин минь сэдэрчихэв. Гүйхээр шийдлээ. Сумын төвийн урд дээрх Шувуун овоот дээр гараад гэрийн бараа туруу юу ч эс үзэгдэх мэнэрсэн их тал руу ширтээд дотроо онгойтол уйлав.
Эргэн тойрон усан цэнхэр зэрэглээ. Зэрэглээ нэг намсан, нэг өндөрсөн хот балгад маань ч эс танигдаж, суудал солбиод илбэ жилбийн орчлон гэдэг л ийм байдаг болов уу гэлтэй. Таньдагаас хоёр алтан хараацай л энүүхэнд юу нэгний эрэх мэт, өмнүүр хойгуур ээрүүлдэнэ. Бодвол мөнхийн усаа л хайж яваа байх. Алтан хараацай мөнхийн ус олоод хүнд өгөх гээд амандаа балгаж явсан юм гэнэлэй. Гайт хар хэрээ цочоогоод зээргэнэ дээр мөнхийн ус асгачихаж. Зээргэнэ мөнх ногоон болж, хүн мөнх бус болжээ. Аав минь энэ домгийг ярьж өгсөн сөн. Их ном сураад мундаг эрдэмтэй хүн болж алтан хараацайн хэлийг сурна. Тэгээд мөнхийн усыг олоод аав ээждээ өгнө… Домгоос ургасан бодлоосоо ичих шиг болж, би чинь эрдэм ном сурч байгаа хүн шүү хэмээн өөртөө сануулаад сумын төв рүү эргэв. Ард морин төвөргөөн сонсогдох шиг болоход эргэн харвал мөнөөх зэрэглээн хот балгад дундаас хөтөлгөө морьтой хүн айсуй. Аав минь намайг авахаар ирж яваа нь тэр санж. Ингэж би гүйж яваа хүлэг морины зовлон, хүнийг ээрүүлдэн нисч буй алтан хараацайн шаналанг мэдэрсэн юм.
Тал нутгийн хаврын зэрэглээ хүмүүний сэтгэлийн амгаланг өөрийн эрхгүй сэмэлнэ. Ингэ ботго буйлах, үнээ тугал мөөрөх, адуу үүрсэх, унага янцгаах… ямархан нэг уян зөөлөн эгшиг зүрх сэтгэлийг амар заяа эс үзүүлэн, уярах хийгээд гуниглах, санаашрах хийгээд мөрөөдөхийн хязгааргүйд төөрүүлдэг байх. Талын хүний хөнгөн гунигтай мөрөөдлийг, хаврын цэнхэр зэрэглээтэй цуг цээжиндээ тээж хүн хүлэг болж дээ, хөөрхий.
Адгуус амьтан битгий хэл, уул ус ч ахан дүүс, амраг садны холбоотой. Бие бие рүүгээ тэмүүлэн таталцах нь ч байгалийн жам ажээ. Дөхмийн бор овоо гэж талд сүндэрлэх майхан цэнхэр уул бий. Аав тэр уулыг Алтан – Овооны дүү юм гэнэлэй гэдэгсэн. Нээрээ ч Алтан-Овоотой адилхан. Ахдаа золгохоор явж байхад нь их цэрэг хөндөлсөн эндээ үлдсэн юм гэнэлэй гэж ах бид хоёрт аав хэлээд “ахан дүүсийн ёс уул усанд ч буй” хэмээн сануулсан юм. Өнгөрсөн хавар мөн л өдийд дөө. Гурван бор манханы өвөрт муу ахыгаа нутаглуулчихаад Онгон элсний алтан бумба шиг олон шаргал бөөрөг, тэртээх зэрэглээнд сүүмэлзэх манан хөөрөг шиг талын таван уул, хурдны морь унаж өссөн Сүжийн хөндийг нулимс цийлэлзсэн нүдэндээ удтал хараачлаад мөнөөх аавын домгийн учгийг хэзээ хойно нэхэн тайлж билээ.
Он цагийн хүрдэн тойрог дотор үхэн төрж, үүдэж мөхөх нь хүмүүний ёс бөлгөө. Аав минь, ээж минь, ах минь алга. Нутгийн минь үлгэр домгоос бүтсэн өвгөд эмгэд ч алга. Ер олон юм алга болжээ. Тэдэнтэй цуг өөрийг минь бүрэлдүүлж байсан нэг хэсэг ч өмрөн алга болсон ажээ. Хүмүүн зөвхөн өөрөөсөө бус өрөөл бусдаас бүрэлдэн оршиж байдгийгаа анзаардаггүй билээ. Ирж буцдаг хүмүүний хорвоод мөнхийн усыг хүртэхийн тавиланг иртэл ертөнцийн жам ёстой эвлэрэн суухаас өөр яалтай. Одоо энд намайг хүлээх нэг ч хүн үгүй болов хэмээн бор манханыхаа орой дээр хамаг гунигаа нулимсаараа угааж тайтгараад боссон сон. Би эндүүрчээ. Нутаг ус бол хүүгээ хүлээхийн гүн ухаан юм. Хүмүүний үр нутгаа тэмцэх нь мөнхийн оршихуйн зөн билиг ажгуу. Нутгийн минь үнэртэй торгон салхин шүлэг нойрын дунд магнай илбэх ээжийн гар мэт санагдаж зүүдэн бие Онгон нутагтаа одмуу.

Хоёр.

ХҮЛЭГ МОРЬ ГАНИХАРЧ
НУТГАА ТЭМЦЭХ ЦАГ ДОР ...




Өвсөн толгойд цан цэцэглэх өвлийн өдрүүд одлоо ...
Өдөн дэрнээс өндийн дорнын тэнгэрийг дурандлаа
Өдийд талын зэргэлээ гүйж, зэргэлээнд хүлэг гүйж яваа!

Соргүй болсон хээрийн өвс соосойж мухайж үзэгдээд
Саргүй шөнө царцсан газраар малын чийр шажигнаж
Сүргүй хэдэн хайлаас навч зүүдэлж байгаа!

Сөөг гурван дэрстэй хөтлийг хөндлөн тэгнэж
Хөөгтатсан алс руу нүүдэл хөтөлж явна гэж
Чийг цонхоор үнэрлээд шөнөжин зүүдэлж хонолоо!

Он жилүүд одох бүрий шуугиант хотдоо идээшив чиг
Орь ганцаар ирсэн би олуул долуул болсон чиг
Онгод найргийн чуулганд одтой, адтай яваа чиг

Эхэн хаврын урь цонхоор шургах төдийхөнд
Ээжийг тавьсан энгэрийн эрээн бут хөдлөх шиг
Элгэн тус газрынэртний хөндүүр сэдэрвэй

Ороон хотын амьдралд хөл тэнцэж босоод
Онгоцхөсгийгхөлөглөж дэлхийн нүүдлийг гүйцсэн чиг
Оорцог толгодын дундах отгийнхоо нүдлийг гүйцсэнгүй!

Дэлхийн нөгөө бөөрөнд дэвээд хүрэх цаг дор
Дээвэрт харшийн дээгүүрх утсан торон дотор
Дэргэд байгаа нутагтаа дэгдээд очихын чөлөөгүй ээ!

Хөөрхий муусайн нүүдэлчид хайрга шороогоор шилбүүрдүүлж
Хөсөг тэрэгний нь дугуй уруудаж өнхөрдөг хаварт нь
Хөлөг онгоц шиг ордондоо хөлгүй найрлаад завгүй ээ!

Элгэн тараг дэлгэрдэг энхжин бумбын улиралд нь
Элсэн дээр нь тарваадахаар эрээн майхантай очдог нь
Эдүү цагийн хотынхны энгийн араншин мөнөө!

Хүлэг морь ганихарч,нутгаа тэмцэх цаг дор
Хөх зэрэглээхөндий уруудаж талруу зулрах цаг дор
Хүний үр л харин эрх чөлөөндөө чөдөрлөгдмүй



Гурав.
Шар бүрдэндээ очихоороо би ямархан нэг юмаа гээчихсэн хүн шиг Онгон элснийхээ манхан сэрвээ, эрэг гангын судаг даган тонгойн алхдаг зантай. Лав л багын хаясан цамцаа хайгаагүй. Улаан эрэг орчмоор алхахад эртний хүмүүсийн ирлэж хийсэн чулуун гилбэрээс авахуулаад тээрэм, нүдүүр, араатан гөрөөс, арслан заантай үзэлцэхдээ барьдаг чулуун муна өдий төдийг олдогсон. Тэр хавьд хуучин шинэ чулуун зэвсгийн үеийн томоохон дарханы газар байсан бололтой юм билээ. Тэгээд ч би Шар бүрдэндээ эртний хүмүүсийн чулуун гаререй байгуулах мөрөөдөл цээжиндээ асааж хэдэн жил давхисан юм. Гэгээн мөрөөдөл маань зах зээлийн шуурганд тас ороолгуулаад одсон ч хэзээ нэгэн цагт хэн нэгэн аавын хүү миний хүслийг гүйцээх л болно.
Жараад онд Н. Сэр-Оджав гуайн ахалсан археологчид Шар бүрдийн орчмоос чулуун зэвсгийн үеийн загас хэлбэртэй маш уран хийцтэй тариа цайруулагч олсон нь одоо түүхийн музейн ховор үзмэрийн нэг билээ. Уржнан чулууны хаан Г. Гонгоржав гуайдаа би тэр газраа зааж өгсөн юм. Өвгөн ганзага хоосонгүй буцаж ирсэн байна лэй. Ерөн зургаан онд манай “Сувдан сондор” аялалынхан Шар бүрдэнд өнжүүт хонуут амсхийн саатахдаа нэрт археологич Д. Наваан гуайгаараа удирдуулан зуугаадхан ам дөрвөлжин талбайд нэг мөч хиртэй ил хайгуул хийсэн чинь зуу гаруй чулуун зэвсэг олж билээ.
Онгоны элс бол ган зуд, гал усны аюулгүй диваажин гэлтэй орон. Хайлаас бургас нь халдсан хүнд халгаатай гэлцэнэ. Байшинтын дивизийн түлээнд Онгон таван булгийн хайлаасыг хөрөөдөн түлж, лусын хорлол хийгээд мянга мянган аавын хүүг хижиг өвчинөөр булшилсан гэдэг. Харин манай нутгийн нэг өвгөн ганц мод сэтэрлэн үлдээж тэр нь үржээд хайлаасан шугуй нь одоо шувуудаа чуулаагаад шуугиж байна.
Манай нутгийнхан тэнгэрийн сум хэмээх хүрэл гилбэрийг ихэд эрхэмлэн хүүхдийн өлгий орныхоо толгойд зүүнэ. Тэнгэрийн сум бол бас л Онгон нутгийн баялаг юм даа. Тэр жил Мигжэд Жанрайсиг бурхан бүтээлцээд намайг гавъяат болоход манай нутгийн мэргэн ах С. Лувсанноров гуай надад нэг тэнгэрийн дуут сум бэлэглээд
-Эрт нэгэн цагт Шар бүрдийн эртний хүний сэтгэн бүтээсэн энэхүү исгэрдэг дуут хүрэл сумыг хүүдээ бэлэглэе. Чамд ээлтэй. Харин чи хэзээ нэгэн цагт үүн лүгээ шинэ содон зохиол бүтээгээрэй гэсэн билээ.
Хэдэн арван мянган жилээр ярих эртний хүмүүсийн орон гэрийн туурин дээр эдүгээ цагийн бид үе залган аж төрөхдөө мөнөөх задын чулуу хийгээд дуут хүрэл сумаар дамжин илгээсэн өвгийнхөө оюун санааны эрчимийг өвлөн аж төрнөм бус уу. Дарьгангачуудын чулуу шүтэх, хүрэл эрхэмлэх уламжлал тасраагүй яваа нь тэртээх өвгийн халуун илчийг алдаагүйн илрэл юм.
Би өөрийгөө жинхэнэ Онгоны хүү гэж бат итгэсэн хоёр шалтгаан буй. Нэг дэх нь, бас л амралтаараа ирчихээд хөл нүцгэн Шар бүрдийнхээ улаан манханд алхаж явахдаа олсон эртний хүний гарын зэвсэг юм. Яг л хүний атганд багтаан тааруулж урласан тэр гар тулааны бие хамгаалагч зэвсэг одоогийн гар утас шиг өвгийн минь алганд насан туршид нь атгаастай байсны халуун илчийг би мэдэрдэг. Эртний чулуун зэвсгийн урлаачин, хорин нэгдүгээр зууны гар утасны дизайныг зохион бүтээгч хоёрын таашаал яаж тэгэж ижилхэн хийцийг сонгож зохион бүтээгээ вэ гэж би гайхдаг юм. Одоо болтол эртний хүний ийм гайхалтай урлал үзээгүй. Нөгөө нь, манай нутгийн гэгээнтэн Гэлэг гүүш гуайн нандигнан хадгалж байгаад өөрийн бэр Аюур эмээгээр дамжуулан надад хүрч ирсэн Онгоны хүний эртний хүрэл онго юм. Гөхөл үстэй, тоногтой бүстэй, тахил юм уу даллагын аяга барьсан энэ хүрэл хүмүүн юуг эс өгүүлдэг гэх вэ. Дээд тэнгэр, дэргэдэх газар лусын эзэдтэй хүүрнэн, арьсан хэнгэрэг нижигнүүлэн уухайлан дуулдах эртний хүмүүсийн дуу авиа, бодол сэтгэлийг гарцаагүй шингээсэн энэхүү хүрэл онго буюу Онгоны онгоныг эртний биетээс соронзон бичлэг хийж уншдаг арга шинжлэх ухаанд нээгдтэл хадгальюу.

Дөрөв.

Чингис хааны хоёр хар бух мөргөлдөж гэнэ. Хоёр бухын хэрж зогсохдоо авч шидэн, мөргөлдөн дайтахдаа босгосон шороо чулуу үйрэн шигшигдэж Онгон, Молцог хоёр элс үүссэн гэдэг сэн. Энэ домогт нэг нууц түлхүүр байх шиг санагддаг юм. Эртний хөлөг баатарыг онголход энэ мэт элс чулууг нэг газраас нөгөө газар луу шилжүүлэн байршуулж хэзээ ч олохооргүй нууцлах шалтгаан байсан буй заа.
Онгон сумын нутаг эзэнт их монгол гүрний үеийн түүх домог, тэмдэг улбаагаар нэн баялаг билээ. Чингис хааны бэр жирэмсэлсэн газрыг давхар, хүү төрсөн газрыг Хүүт хэмээн нэрлэсэн гэх жишээтэй. Хоёр загалыг дутаалгаад харвасан газрыг Харваах, сүүжинд оносон газрыг Сүүж, хавирганд нь туссан газрыг Хавирга хэмээн нэрийдсэн гэх.
Чингис хааны шарил тээсэн хас тэрэг Ордосын тохойд шаварт шигдэн эзний сүнс хоргодсон гэх санаанаас үүдэн тэнд Онгон байгуулсан гэдэгтэй тун адилхан домог манай нутгийн өвгөдийн цээжинд байсан юм.
Хааны шарил тээж явсан хас тэрэг элсэнд шигдэж тэнд эзний бүс тэргүүтэн нандин зүйлсийг онголоод Онгон элс хэмээн нэрийдсэн гэлцэнэ. Дээрх хоёр домог төстэй ч гэсэн Онгон хэмээх үгтэй чухам л ая дан зохицох манай хувилбар сонирхолтой хийгээд “сэжигтэй” байж мэдэх л юм. Дөхмийн говиор Чингисийн зам хэмээх их шар хоолой гарсан байдаг. За энэ ч яахав.
Гурван жилийн өмнө Д. Наваан гуай маань их сургуулийн археологийн ангийн оюутануудтай мэргэжлийн дадлагаар манай суманд очсон юм. Тэд Онгоны таван толгойд арван гурав дугаар зууны нэгэн булшийг малтахаар майханаа шааж, зэр зэвсгээ буулгаад хоноглож. Өвгөн үүр цүүрээр босоод гүйж явтал хэдэн булш үүрийн гэгээнд зэрвэсхийн тусав гэнэ. Өглөөний дасгалаа тэр хавьд хийгээд отог руугаа буцах гэтэл өвгөнийг ямар нэгэн юм чангаасан байна. Тэгээд л отгоо нүүлгэж Таван толгойн булшийг малтсан байна. Тэндээс Хиад боржигоны сүлд цагаан шонхор шувууг дүрсэлсэн алтан бөгж тэргүүтэн язгууртан хүмүүний шарил, эдлэл, эмээлтэй морь өдий төдий зүйл гарчээ. Таван толгойн хүн чулуун хөрөгийн ойролцоо хийсэн малтлагаар илэрсэн монголын эзэнт гүрний язгууртаны шонхор сүлдэлсэн дурсгалууд гадаад дотоодын түүхчид, сонирхогчид, сонжоочидын анхаарлыг хирдхийн цочоовой. Нэг хэсэг нь дэвхцэн баярлаж, бас нэг хэсэг нь элдэв хэл үг дэгдээж л байгаа сурагтай. Нутгийнхан алтан ургийнхны онгоныг хадгалж байснаараа бахархан омогшиж, хөлсөн хөөрөлдөхийн хамт одоо үлдсэн булшнуудаа онгичуулахгүй, бид онгоныг үе улиран сахиж буй. Эзэд нь мэдье гэж байна. Аль аль нь зөв буй заа. Бас тэгтэл харийн анчид Онгон руу давхилдан мөнөөх алтан ургийнхны хүн чулуун хөрөгүүд хийгээд булш онгоны дээгүүр нисэлдэх шонхор шувууд руу ангуучлахаар давхилдан ирлээ гэнэ. Сумынхан хэд гурван ногоон юманд нь болоод шонхор шувуудаа Араб руу илгээж эхлэв. Гэхдээ нэгэн их чухал юм анхаарах ёстой.
Газар доор нь шонхор сахиустай өвгөд нойрсож, газар дээр нь тэдний чулуун хөшөө нутгаа сахиж, шонхор шувуу нь тэнгэрээ манаж арван гурав дугаар зуунаас өвгөдийн илгээсэн мөнхийн санаа нь яг хэвээрээ оршин буйг яагаад анхаарахгүй байх вэ. Манай найз Б. Доржпүрэв санаачлаад хүн чулуун хос хөрөг бүхий цагаан шонхорын дүрстэй хөшөө дурсгал бүтээлгээд “Онгон нутгийн сүлд” хэмээн нэрийдэн нутагтаа заллаа. Ард олны зүрх сэтгэлд нутгаас олдсон олдвор онцгой цочрол өгсөн байлаа.
Мөнөөх үнэт олдвор олсон газарт алтан ургийн хаад ихэсийн болов уу гэмээр онцгой уран хийцтэй хүн чулуун хөрөг буй. Исэрт ихэмсэгхэн сууж, үүлэн хээтэй ташуу энгэрт дээлэндээ тоногтой бүс бүсэлж, шивэлгэр үс, залаатай малгайгаа тэгш асаасан байх энэ хаан хэн бэ? гэж асуумаар байдаг. Цагаан гантиг чулуугаар онцгой чамин урласан хоёр чулуун хөрөг барын арьсыг исэр дээгүүрээ тохсон байх бөгөөд нэг нь барын толгой дээр, нөгөө нь сүүлэн дээр хөлөө тавьсан байдаг. Мөн ч их юм хэлж байнаа даа. Манай түүхчид одоо болтол дуугүй л байцгаах юм. Довдойн Баяр л нэг сайхан ном бичсэн байдаг. Онгон сумаас олдож буй археологийн баримтууд нь аандаа Онгон хэмээх нэрийн учир утгыг тодорхойлсоор буйг анзааралтай.
Наваан гуайн нээлтийн дараагаар Солонгосын баахан эрдэмтэд нисдэг тэрэг хөлөглөн Таван толгойд шогшрон бууцгаав. Тэд Онгоныг Хонгириад овгийнхны нутаг байж магадгүй хэмээн таамаглаж байна. Юутай ч манай нутаг түүхийн хувьд соёлын их баян бүрд болохоо нэгэнт зарлачихлаа. Омгорхоход сайхан ч олигтойхон эзэн суухгүй бол манаж суухад хэцүү болох вий. Гэхдээ хамгийн “чухал” онгон Онгоны элсний доор буй. Онгон их элсийг нүүлгэн зөөж тэр доорх онгоныг онгичтолоо өдий биз. Бас ч гэж нууц түлхүүр, нум саалийг нь атгасан далд хүчин буй. Онгон элсний их баларт буй нууц газарт оноолттой малчид нь ч өөрсдөө тэр болгон хүрч чаддаггүй. Тэр гэж тэмдэглэх бололцоогүй. Элсэн бөөрөг байнга хөдөлж нүүж, мөнөөх нууц асрын сэжүүр нэг цухуйж, нэг далд орох бөлгөө.

Тав.

Торой Бандь хэмээх домогт эр бол манай Онгоны хүү юм. Тэрбээр Онгоныг хамгаалагч байсан юм. Бударын чулуун дахь “Өвгөн хурал” хэмээх нууц тарнийн сүмд шавилан сууж байсан Торой Бандь бээр их эзэн Чингис хааны үеэс уламжлан адуулж байсан торгон сүргийн удмын адууг нутгийн дээсэн дотор тогтоон барих үүрэг хүлээж байсан хүмүүн болой. Энэ тухай миний бие удахгүй хэвлэгдэх шинэ зохиолдоо тодорхой бичсэн байгаа.
Чулуун хот балгад гэлтэй Бударын чулуун дотор ч нууц газар олон буй. Нутгийн малчин Өнийн Шар гуайн адуунд хулангийн гүү ирж ижилсчихээд тэрхүү амьтан онгон зэрлэгээрээ үлдэх хийгээд одоогийн адуун сүрэгтэй ураг барилдахын зааган дээр тээнэгэлзэн зогсоно. Ийнхүү шарга агт Онгонд ээлтэй.
“Жаахан шарга” хэмээх домогт дууны хүлэг морь нэгэн цагт Торой Бандийн унаа байсан юм гэнэлэй. Жаахан шарга морь бол Тэмүүжиний найман шаргын угшил юм. Торой бандь түүнийг эхээс босоо бууж байхад нь олж үзээд тавьсан тэмдэгээрээ хожим нь таньж олоод олон жил унасан гэдэг юм. Хожим Онгон нутгийн дууч хүү Инжжэноровыг ядарч явахад нь Жаахан шарга морио өгч, тэр их хүлгийн нуруун дээр “Дарьгангын жаахан шарга” дуу төрсөн түүхтэй. Жаахан шарга морь ийнхүү Онгоны хоёр их хүмүүнийг эрдэнийн нуруундаа залаад дүүлж явсан домогт хүлэг буюу. Миний бие энэ тухай “Алтан – Овоо” хэмээх хөлгөн судартаа нэгэн бөлөг болгон өгүүлснийг уншсан хүмүүс бий л байх. Домогт Дарьгангын “Жаахан шарга” дууны эзэн Инжээноровын зээ хүү “дээл” хэмээх хочит Гомбодорж гуайнх манайтай айл аймаг, сааль саахалт явлаа. Нутаг жалгын хурим найр болоход аав хуурдаж, Гомбодорж гуай “Жаахан шаргыг дуулдагсан. Гомбодорж гуай шимийн охинд жаахан халамцаж, удган сайвар морины гүйн хар алхаагаар манайх руу ирдэг сэн. Гомбодорж гуай Дарьгангын Жаахан шаргыг анх Монголын залуучууд оюутны анхдугаар наадам дээр дуулж, монголд таниулсан бөгөөд алдарт уртын дуучин Лхамзав гуайн хоолойгоор энэ их дуу дэлхий дахинд танигдсан юм. Лхамзав гуай Нарангийн отрядад цэрэгт байхдаа нутгийн нэгэн бүсгүйгээс анх дуулуулж сурсан гэж ярьдаг сан. Одоо Дарьгангын Жаахан шарга дууг олон хүн дуулж байгаа ч “дээл” Гомбодорж гуайн аялгуу, миний аавын хуурын эгшигэн дэх аялгуунд эн тэнцэх нь даанч алга даа. Миний аавын хуурын аялгуунд зөвхөн Дарьгангын Жаахан шарга ч бус, Хулстайн шарга, Хүүхэн Цэмбэлийн нүцгэн цавьдар, Говийн халтар, Сүх жанжины ухаа хонгор хэмээх олон морьдын явдал гишгэдэл хадгалагдан үлдсэн юм. Дээд өвгө Чансангийн Дугарсүрэн хэмээх өвгөн Сүхбаатарын Ухаа хонгор морины явдлыг хуурынхаа аялгуунд анх оруулж, аав минь залгамжлан баяжуулж үлдээснийг хөгжим судлаач доктор, профессор Э. Энэбиш гуай “хууранд зориулсан хувьсгалт шинэ дан хөгийн бүтээлийн ууган нь” хэмээн тодорхойлсон байдаг.
Морин хуур бол дүрс зургаар юмуу, бичиг үсгээр тэмдэглэн үлдээх боломжгүй аялгуун түүхийг бичиглэгч гайхамшигт дуун шастир юм даа. Аав минь Онгондоо л тэргүүн хуурч байлаа. Нэг удаа сумын соёлын өдрөөр тайзан дээрээс хуурдах болж. Хөшиг нээсэн чинь үзэгчдийн нүүрэн талд үеэл ах нь сууж байв гэнэ. Мөнөөх тайзны “хөгжимчин” хэдийн босоод үеэл ахдаа очиж “золгож” бөөн инээдэм шуугиан болж байсан гэдэг сэн. Одоо ч гэсэн морин хуур эгшиглэхэд дотор бие урагдан цуурах шиг болдог юм. Аавын хууртай цуг хуурдуулан өссөн миний унаган мэдрэмж морин хуурын аялгуунд тэгтлээ автсаныг тэнгэрийн тавилан гэлтэй. Морин хуурын аялгууг тайзан дээр сонсоход гайхамшигтай байдагсан. Гэхдээ л талын малчин айлын хойморт, адуу малын чимээн дунд сонсох шиг тийм гайхамшигт агшиныг би лав одоо болтол мэдэхгүй юм. Онгон нутаг бол чухам морин хуурын орон юм. Богдын төрийн их хуурч Дарьгангын Шар хуурч хэмээх Дамдин-Очирыг төрүүлсэн энэ нутагт хожуухан Саарал хэмээх сохор хуурч тодорсон бөлгөө. Ерэн зургаан онд “Сувдан сондор” аяллалынхан хулан адуулагч Өнийн Шар гуайнд буухад манай сумынхан Саарал гуайг тэнд урьсан байж билээ. Монголын нэгэн уянгалаг чавхдас болох сонгодог зохиолч С. Эрдэнэ баавай маань түүний “Хөх нуурын тогоруу” хэмээх аялгууг сонсоод мэлмэртэл уйлж байж билээ.
Онгоны алтан ургийнхны удамтай адуун сүргийн хялгасанд ингэж л монголын домогт морьд, уул ус, шувуу жигүүртний аялгуун түүх бичигдсэн юм даа.


Зургаа

Тал нутгийн үзэсгэлэн энгийн юм болгондоо нуугдаж байдаг. Цагаан дэрс бол талдаа л ой шугуй юм. Гүйлс, алтан харгана бол манай нутгийн агар зандан юм. Талын нүдэн нуур бол манайдаа л далай. Өвсний толгойд цан молцоглох, таана толгойлох, бутны шар цэцэг буурцаглах нь талын уянга юм.
Хэсэн цагаан манан татах, манан дотор хэдэн бүгээн адуу байх, цэнхэр суунаг татах, хэдэн цагаан гэр цайлалзах, морин зэрэглээ жирэлзэх энэ болгон тал нутгийн дотоод хэмнэл, гүн бодлогшрол, сэтгэлийн долгисол юм. Талын таван уулсаас, Дөхмийн Бор-Овоо хүртэл, Дэнжийн Хэмнэгтээс Баавхайг говь хүртэл, Хонгорын ухаагаас Бударын чулуу хүртэл малын билчээрийн аяс дагаж эргэх дөрвөн цагийн хүрдийг эргүүлэн нүүж явсан малчны үр сад билээ, би.
Долоон бурханы сүүн цацалтай тэнгэр доор Хүн таван одтой цуг нүүж явлаа, гэж бодох нь хүртэл сайхан юмаа. Айлын хаяа бараадсан хэдэн хөх тогоруутай ижилсэж, дэрсэнд салхин шанздахыг сонсож, тэнгэр эрхисээс ямархан нэг далдын хүч эзэмдэн оршихыг мэдрэх юутай сайхан билээ. Нүүдэл хөтлөх нь залхуутай мэт, аян нүүдлийн зам ужиг урт мэт боловч уртын дуутай, уртын бодолтой болгохын дэг сургууль мэт санагднам.
Тал нутаг бол энгийн юм бүхэндээ, үл үзэгдэх болгондоо гоо сайхнаа нууцалж хүмүүн болон адгуусын амьдрахуйн шалгуурыг сорьдог өнө эртний буурал ертөнц авай. Талд төрж, талын хүн болохын шалгуурыг туулж, үл анзаарагдах болгоноос яруу сайхныг олж үзэхийн аян нүүдэл намайг яруу найрагч болгосон буй заа.
Он цагийн уртад өөрийн бүрэлдэн буй болсон дотоод ертөнц, зан чанарынхаа талстыг нутгийнхаа өвгөдөөс олж үздэг юм. Тэд нар Торой бандийн тухай, нутгийн их дуучин Инжээноровын Жаахан шарга хүлгийн тухай, Дарьгангын домогт хүлэг морьдын тухай хуучилдаг сан.
Хууч яриа өндөрлөхийн хирд аавын хуур хүнгэнэж, ээжийн нэрмэлд улаан зээрд болсон өвгөчүүл “Жаахан шаргын шогшоонд нь” хэмээн дуулцгааж, дуундаа бас уярцгаана. Өвгөчүүлийн хуучлахыг сонсох нь хөдөөгийн хүүхэд биднүүсийн хувьд одоогийн олон ангит кино үзэх шиг амттай байжээ.
Талд очсон хүмүүний сэтгэл уужирч, өчүүхэн зуурын хов жив атаа жөтөө хэдийн нисэн одоод гагцхүү энэ их уудам орон зайд хүмүүн бие биетэйгээ хийгээд ан гөрөөс адгуус амьтантай эвсэн зохицож амьдрахын ухааныг бясалгаж, тал мэт налайж эхлэнэ. Тал нутаг дахь өөрийнх нь амьдрахуйн яруу сайханд уусваас эртний их өвгийнхөө оюун сэтгэлийн өв соёлын дархлааг Онгон нутаг шигээ онголон хадгалах юу магад вэ?

Долоо.

ДИВААЖИН БА АЛТАН ХАРААЦАЙ


Хөх талын зэрэглээ тэнгэрийн балгад гэлтэй
Хөөрхий миний дээдэс энэ л диваажинд мөнхөрсөн юм.
Аглаг талынхаа дээсэн дээр хэдэн алтан хараацай л
Аавын минь оронд намайг угтаж айсуй.
Өтгөн хөх манан тэнгэрийн хэц дээр хөндөлсөхөд
Өнөөх алтан хараацайнууд л жигүүрээрээ хайчилж замчилбай.



Яруу найрагч, зохиолч
Г. Мэнд-Ооёо

2007.5.2.


АЛТАН ХАРААЦАЙ

Анир аясхан талын минь домгийг алтан хараацай
Аян холоос ирэхэд амдаж нисэлдсээр айсуй
Мөнхийн усаа асгасан номин талынхаа алганаас
Мөрөөдлийн энэ шувуухай цагийн цагт холдсонгүй

Олоон жилийн өмнө аавтайгаа давхиж явахад
Оорцогт толгодын дунд нисэж явсан хараацайнууд
Он цагийг туулсаар эргээд намайг ирэхэд
Онцгой тэр эрэлдээ цөхрөөгүй л явна гэлтэй

Аавын ярьсан домгийг ухаарч амжаагүй насандаа
Алтан хараацай эндсэн байхыг нэг үзэж билээ
Өнө мөнхийн усыг анхалж олсон мөртлөө
Өөрөө уугаагүй амьтныг хайрлан өрөвдөж билээ.

Үүрдийн амь настай, өнө холын мэлмийтэй
Үлгэр домгийн дээжээс амлуулж өгсөн аавдаа
Алтан хараацайнаас өмнө мөнхийн ус олоод
Анх түрүүн уулгахаа амлаж байсан цаг бий

Амьдрал ахархан хорвоод амлсанаа биелүүлж чадсангүй!
Аав минь одоо үгүй, мөнхий ус хүү нь олсонгүй
Алтан хараацай намайг ээрэн нисч яваа нь
Ашид мөнхийн усыг хүнээс л сураглаж байх шиг!

Аавын голомт залгах алаг нүдэн хүүдээ
Алтан хараацайн домгийг ярьж л сууна даа, бас л
Амьдрал мөнх бус болохоор би ч мөн одно
Алтан хараацайн домог хүүхдүүдтэй минь үлдэнэ!

Үлгэр жаргахын цагт мөнхийн ус олоод
Үүрд наслах цаг ирж гэмээнэ, хүмүүс минь!
Мөрөөдөл үлдэх талын минь домгийн алтан хараацайд
Мөнхий усаанаасаа заавал хүргэж амсуулаарай!


The Swallows


Returning from afar, swallows in flocks
Embrace the tales of the gentle, tranquil steppe.
The waters of eternity were spilt into the yellow steppe’s palms,
And, ever since, these little birds have dared not leave.

Once, out riding with my father many years ago,
There were swallows flying over the lonely hills.
Returning from the distant time,
They are perhaps still searching their elixir.

I didn’t understand my father’s story then.
I saw a swallow pass away, though
It had found the water of eternity.
I grieved it hadn’t drunk.

My father shared the cream of stories,
Eternal and prophetic. And once,
I promised that, before the swallows did,
I’d find and offer him the waters of eternity.

In this brief world, promises are not always fulfilled.
My father’s gone now, his son’s not found the waters of eternity.
The swallows circle overhead,
Looking to source these everlasting waters.

To my own son, who’ll gain his father’s hearth and home,
I’ll tell the tale of the swallows.
But, life is not eternal, I’ll be gone,
I’ll leave the swallows’ tale to my children.

The story’s over. The waters of eternity are still not found,
But they’ll be found eventually.
And what the waters of eternity reveal, please share
With these my story’s swallows, pursuing their joyS over the steppe,

Saturday, September 1, 2007

THE TRAVELING STAR


THE TRAVELING STAR
by G. Mend-Ooyo


Once upon a time there were two boys called Altan Bombarai and Mungun Bombarai, who lived with their parents, King Altai Sumber and Queen Oyu Sundel, in Alag Buur Gobi. They had flocks of wild asses and wild, light-bay horses scattered all over the steppe, wild sheep and mountain goats covering the talus, and as many herds of camels as caravans and bushes.
It had not rained for many years, and Alag Buur Gobi had dried out. The grass had become sparse and water was scarce.
King Altai Sumber's family loaded up all their possessions, and one day before dawn an unbelievably long migrating carava started off towards the mountain of the Azure Stupa which could be seen on the horizon.
The older boy, Altan Bombarai, led the caravan riding his golden-white horse. The caravan was so long that, when the front of the caravan was already crossing the Khangai Mountains, the rear still had not emerged from the mists of Gobi. At the head of the caravan, Queen Oyu Sundel, the mother of the two boys Altan Bombarai and Mungun Bombarai, was sitting in a sandalwood coach, whose roof was of juniper and conifer, and which was harnessed to a precious white camel gelding.
King Altai Sumber brought the long migrating train to the great road through Khangai Mountains and said: “Well, my children! During the day, proceed in the direction of the mountain of the Azure Stupa, which seems to touch the sky. At night, go towards the star of azure pearl right above the mountain. Do not stop! Once I have rounded up the beasts and animals left behind, I shall catch up with you." The King left on his mottled brown horse, which is faster than rain and wind, leading his velvet black horse, which is never overtaken by air or wind.
The boy Altan Bombarai led the long caravan through a valley of blue mountains, in the direction of the mountain of the Azure Stupa, which touches the sky. When the front of the caravan, led by Altan Bombarai, was reaching the top of the mountain of the Azure Stupa, and while the rear was still traveling through the valley of the Blue Mountains, the King still had not returned to his family. The caravan kept going and going. The night fell as they were still traversing the mountain slope.
The star of azure pearl on the horizon seemed very close by, and there was an azure bridge connecting the mountain of the Azure Stupa with the star.
When the mountain of the Azure Stupa came to an end, and when the caravan turned to cross the azure bridge over the limitless blue Sky to the star of azure pearl, Altan Bombarai asked his Mother: “Mommy, Mommy! Should we keep going? Here Earth comes to an end and the Sky starts. Shouldn’t we stop here?"
Queen Oyu Sundel said: “I am worried about your Father’s delay." "What did he tell you about stopping?"
“He told me to go towards the mountain of the Azure Stupa during the day, and towards the star of azure pearl at night, and he told me not to stop anywhere.” Altan Bombarai replied.
"How can we go against what your Father has said?" answered Queen Oyu Sundel. So Altan Bombarai led the caravan and kept going over the bridge which linked the Earth and the Sky. And still there was neither sight nor sound of Father returning.
The Sky Bridge came to an end, and the front of the caravan arrived at the star of azure pearl. The caravan kept on moving.
Altan Bombarai asked: “Mommy, Mommy! Should we still keep going? Earth had come to an end and we went on the Sky Bridge. Now that the Sky Bridge has come to an end, we are traveling on the star of azure pearl. Shouldn’t we stop here?”
“It has been a long time since your Father left”, replied Queen Oyu Sundel. “I am so worried, that I am unable to sleep and I can't hold back my tears. We'd better do something now.”
The three of them discussed the matter and decided to go back to the foot of the mountain of the Azure Stupa and wait for Father there. They thought that something terrible must have happened to him, or else he would have caught up with them at the foot of the mountain of the Azure Stupa.
While they were getting ready to go back, with Mungun Bombarai leading the caravan and Altan Bombarai following it, the azure bridge of the Sky detached from Earth and folded up. It is said that the Sky Bridge connects to Earth once in nine hundred and ninety-nine thousand years and that it also detaches from the Earth once in nine hundred and ninety-nine thousand years. This was the very moment that the Sky Bridge detached from Earth.
Thus Altan Bombarai, Mungun Bombarai and Queen Oyu Sundel ended up in the blue Sky, separated from their home in Alag Buur Gobi and from the Earth, where King Altai Sumber remained.
Everything in the blue Sky world is made up of gems. The buildings have topaz walls, golden and silver roofs and coral pillars. The roads are covered with pearl and the soil is of turquoise and azure. Everything illuminates itself. There is no suffering, no weeping, sadness, hunger, or thirst.
The Milky Way starts from the star of azure pearl. It takes nine hundred and ninety-nine thousand years to travel from one end of the Milky Way to the other end. The caravan kept going and going. After nine hundred and ninety-nine thousand years it will reach the other end of the Milky Way and from there they will land on another star of azure pearl. Once again, an azure bridge will appear between the star and Earth. The caravan will come down this bridge onto the mountain of the Azure Stupa. From the mountain of the Azure Stupa they will descend the mountains and reach their Alag Buur Gobi. The caravan kept going and going.
Apparently, they took a lunch break right in the middle of the Milky Way. Right there is the King of Heaven’s palace, made of crystals and topaz. Outside the crystal palace they unharnessed the camel geldings from the carts so that the camels' backs could have a rest.
The people in Heaven do not know how to light a fire. They cook only by magic. So Queen Oyu Sundel borrowed the Dung-basket and Rake constellations from the Sky and collected the camel dung to light a fire. They took a rest while having milky tea, dried meat, and fried pastry from the load.
The golden white and silver white horses tied up to the Golden Stake, or Pole Star, look like the two yellowy white stars in the Sky. The Seven Old Men of the Big Dipper, who once lived on Earth and later went to Heaven, came across Altan Bombarai, Mungun Bombarai and Queen Oyu Sundel and showed them the way.
In the Sky World, nine hundred and ninety-nine years pass by for one lunch break. The family was to move on after the lunch break.
While the caravan was passing through the crystal streets of the King of Heaven's topaz city, the Children of Heaven looked at them in wonder and said they should feel at home in the Sky world. “There is no lack of anything. You can tend to your camels, and you can get as much clothes and food as you wish by magic. And there is no death, the people here have eternal life,” the children said, hoping that they would stay.
Altan Bombarai, Mungun Bombarai and Queen Oyu Sundel expressed their gratitude to the people of Heaven and said: “At the end of the Milky Way there is a star of azure pearl. A bridge appears and links that star to Earth once in nine hundred and ninety-nine thousand years. We should, given time, cross that bridge. On the horizon, we will find the mountain of the Azure Stupa, which we should descend. From there we will cross the valley of a thousand Blue Mountains and arrive at our Alag Buur Gobi. In our Great Gobi of Alag Buur, it must have rained, water must have filled rivers and streams, and flowers must have blossomed. As the wild asses, horses, camels, sheep and mountain goats are scattered for grazing, Father Altai Sumber must be there, waiting for us”, they said with a sigh.
The King of Heaven's astrologer said: “On the wide, sun-drenched valley of the Great Gobi of Alag Buur, there is a big rocky mountain. Also there is a large circle. In the middle of the circle, there are four directions. Right in the middle of the four directions there is a burning flame. That is your Father’s heart. But right there your Father is sleeping soundly and forever. Take some holy water in this crystal urn with you. When you sprinkle the water over your Father, he will wake up from his eternal sleep. Continue your journey from there and all four of you please come visit our King of Heaven's topaz city after nine hundred and ninety-nine thousand years again”. Thus saying, he saw them off.
Altan Bombarai and Mungun Bombarai left their golden white and silver white horses tied up to the Golden Stake as a symbol of their return and proceeded on the Heavenly Prince’s twin brown horses as fast as clouds. Now they are on their way down the Milky Way with their Mother Oyu Sundel sitting in the sandalwood coach whose roof is of conifer and juniper.
“There is a star of azure pearl at the end of the Milky Way. Sky stairs will extend from the star of azure pearl down to the mountain of the Azure Stupa once in nine hundred and ninety-nine thousand years. We will climb down the stairs, descend the mountain of the Azure Stupa, cross the valley of the thousand Blue Mountains and reach the Great Gobi of Alag Buur. Our Father is there, and we will wake up our Father by sprinkling the holy water from the crystal urn that was given to us by the King of Heaven’s astrologer. When our Father wakes up he will know that we have traveled on the Milky Way and brought him the holy water of eternal life, and he will be overjoyed. From a three years' distance, our Father will call his speckled brown horse, which is faster than rain and wind, and his velvet black horse, which is never overtaken by air and wind. He will count the animals and beasts spread over the northern and southern sides of the mountain. We will erect our big, white ger palace. Then Father, Mother, and we two sons – the four of us - will live happily ever after.” This is what they’re saying to one another while continuing their journey down the Milky Way. When Altan Bombarai and Mungun Bombarai, along with their Mother Oyu Sundel, come down on Earth, all their wishes will come true and they will live happily ever after.



Translated from Mongolian by Surenjavyn SUMIYA